ازدواج امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س)
خطبه عقد علی(ع) و فاطمه را پیامبر(ص) خواند. بنا بر نظر مشهور مهریه حضرت زهرا(س)، ۵۰۰ درهم (معادل ۱۵۰۰ گرم نقره خالص) ذکر شده که این مبلغ مَهر السُّنة خوانده می‌شود. بر اساس روایات، امام علی(ع) زره خود را فروخت و پیامبر(ص) با پول آن جهیزیه حضرت فاطمه(س) را تهیه کرد. همچنین در شب ازدواج امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س)، مردم مدینه، اطعام شدند.
بنا بر گزارش‌های تاریخی و روایی ازدواج علی(ع) و فاطمه(س) در سال دوم یا سوم قمری رخ داده است اما درباره روز و ماه آن اختلاف‌نظر وجو دارد. بنا بر آنچه که در مناقب آل ابی‌طالب (نوشته شده در قرن ۶ قمری) آمده عقد فاطمه در اول ذی‌الحجه و ازدواج او در ششم ذی‌الحجه در سال دوم قمری بوده است. در تقویم جمهوری اسلامی ایران اول ذی‌الحجه به‌مناسبت سالروز ازدوج حضرت علی(ع) و فاطمه(س) روز ازدواج نامگذاری شده است.
خواستگاری از حضرت فاطمه(س)
بر اساس منابع، قبل از خواستگاری حضرت علی(ع)، چند تن از صحابه مانند ابوبکر بن ابی‌قُحافه و عمر بن خطاب از فاطمه خواستگاری کرده بودند. پیامبر(ص) در پاسخ آنها، ازدواج فاطمه را به‌دست خدا می‌دانست.[۱] شیخ طوسی محدث مشهور شیعه در قرن پنجم هجری قمری در امالی بر اساس روایتی از امام علی (ع) ماجرای خواستگاری را از زبان آن حضرت پس از ذکر مقدمات و سخنانی که میان او و پیامبر(ص) ردّ و بدل شده این گونه گزارش می‌کند: به پیامبر گفتم يا رسول اللَّه فاطمه را به ازدواج من در می‌آوری؟ فرمود: یا على قبل از تو چند نفر از مردان اين تقاضا را داشتند، ولى هر کدام را به فاطمه گفتم کراهت و ناخشنودی را در چهره‌اش ديدم، شما صبر کن تا من نزد او بروم و برگردم. آن حضرت وارد بر فاطمه عليهاالسلام شدند و فرمودند: اى فاطمه! زهرا گفت: لبيك يا رسول اللَّه! (بله یا رسول الله بفرمایید) فرمود: على بن ابى طالب کسى است که تو قرابت و فضیلت و سبقت در اسلام او را می‌دانى، من از خداى سبحان خواستهام که تو را به همسری بهترين و محبوب‌ترين خلق خود دربیاورد. على در باره ازدواج با تو با من صحبت کرده است، نظر تو چیست؟ فاطمه عليها السلام ساكت شد و صورت خود را از پيامبر خدا بر نگردانيد و رسول خدا در صورت فاطمه ناخشنودی ندید به همین خاطر برخاست و فرمود: اللَّه اكبر! سكوت فاطمه دليل بر رضايت اوست. [یادداشت ۱]پس از اين جریان جبرئیل نزد پیامبر اکرم آمد و گفت: يا محمّد! فاطمه را به ازدواج على بن ابى طالب دربیاور، زيرا خدا راضى است که زهرا براى على و على براى زهرا باشد. [۲]همچنین پس از ازدواج حضرت علی با فاطمه برخی از مهاجران که پیشتر از فاطمه خواستگاری کرده بودند، از پیامبر گلایه کردند، پیامبر(ص) در پاسخ آنها ازدواج علی و فاطمه را به‌دستور خدا دانسته بود.[۳]
خطبه عقد
بنابر نقل ابن شهرآشوب (درگذشته ۵۸۸ق) در مناقب آل ابی‌طالب، پیامبر(ص) در هنگام ازدواج فاطمه(س) و علی(ع) بر منبر رفت و خطبه‌ای خواند و گفت: خداوند به من دستور داده است که فاطمه را به عقد علی درآورم و این کار را انجام داد.[۴]
برای امام علی(ع) در دوران زندگی با فاطمه(س) همسر دیگری ذکر نشده است. شیخ طوسی از عالمان شیعه قرن پنجم هجری قمری روایتی آورده که خداوند ازدواج امام علی(ع) با زنان دیگر را در زمان حیات حضرت فاطمه(س) حرام معرفی کرده بود.[۵]
تاریخ ازدواج
درباره تاریخ ازدواج علی(ع) و فاطمه اختلاف‌نظر وجود دارد:
- عقد در اول ذی‌الحجه و ازدواج در ششم ذی‌الحجه در سال دوم قمری.[۶] در کتاب المصباح کفعمی (نوشته شده در قرن نهم قمری) نیز ۱ ذی‌الحجة به عنوان روز ازدواج علی(ع) با فاطمه ذکر شده است.[۷] در تقویم جمهوری اسلامی ایران این روز به‌عنوان روز ازدواج نامگذاری شده است.
- اواخر ماه صفر در سال دوم قمری[۸]
- عقد در ماه رجب و ازدواج پس از برگشت علی(ع) از جنگ بدر[۹]
- عقد در ماه رمضان و ازدواج در ماه ذی‌الحجة در سال دوم هجری قمری[۱۰]
- ازدواج در ۲۱ محرم در سال سوم هجری[۱۱]
- صیغه عقد در اواخر صفر و ازدواج در ذی‌الحجة سال دوم قمری[۱۲]
- عقد و ازدواج در ربیع الاول سال دوم قمری[۱۳]
به گفته محمدهادی یوسفی غروی (متولد ۱۳۲۷ش) پژوهشگر تاریخ اسلام، فاصله زمان عقد تا ازدواج فاطمه و علی(ع) تقریبا ده ماه بوده است او احتمال داده که تسریع پیامبر در اجرای صیغه عقد برای این بوده که خواستگاران قبلیِ فاطمه پاسخ روشنی دریافت کنند. همچنین تأخیر در برپایی مراسم عروسی برای این بوده که فاطمه از نظر جسمی رشد کند و به حد زنان دیگر برسد.[۱۴]
سن حضرت فاطمه(س) هنگام ازدواج
درباره سن فاطمه به هنگام ازدواج اختلاف‌نظر وجود دارد به گفته سید محسن امین (درگذشته ۱۳۷۱ق) تراجم‌نگار شیعه، این اختلاف به اختلاف‌نظر درباره تاریخ تولد و نیز تاریخ ازدواج وی برمی‌گردد. از آنجا که بنا بر نظر مشهور، فاطمه در سال پنجم بعثت به دنیا آمده و اختلاف درباره ازدواج او در سال اول، دوم و سوم قمری است سن او به هنگام ازدواج نُه، ده و یا یازده سال ذکر شده است.[۱۵] با این حال در برخی منابع سن فاطمه به هنگام ازدواج ۱۸ سال[۱۶] و در برخی دیگر پانزده سال و پنج ماه[۱۷] ذکر شده است.
همچنین در کتاب الاستیعاب از منابع صحابه‌نگاری قرن پنجم قمری، سن امام علی(ع) به هنگام ازدواج ۲۱ سال ذکر شده است.[۱۸]
مهریه و جهیزیه
در روایات مهریه حضرت فاطمه(س)، دوازده و نیم اوقیه،[۱۹] ۵۰۰ درهم، ۴۸۰ درهم و ۴۰۰ مثقال نقره[۲۰] ذکر شده است به گفته ابن‌شهرآشوب (۴۸۸-۵۸۸ق) محدث شیعه صحیح‌تر ۵۰۰ درهم است.[۲۱] او علت اختلاف را روایاتی دانسته که بر اساس آنها مهریه حضرت فاطمه کتانِ بافت یمن، پوست دباغی‌نشده و گیاهی خوشبو و طبق برخی دیگر، زره و پوست دباغی‌نشده گوسفند یا شتر بوده است.[۲۲] ۵۰۰ درهم که مهریه همسران و دختران پیامبر(ص) بوده مهرالسنه نامیده می‌شود.[۲۳] و معادل حدود ۱۵۰۰ گرم نقره خالص است.[۲۴]
بنابر نقل شیخ طوسی در کتاب امالی، امام علی(ع) به فرمان پیامبر(ص) زره خود را فروخت[۲۵] پیامبر(ص) مقداری از پول آن را به بلال حبشی داد تا برای فاطمه عطر تهیه کند.[۲۶] سپس باقیمانده آن را برای تهیه وسائل مورد نیاز زندگی، به ابوبکر داد که به همراهی عمار یاسر و چند تن از صحابه جهیزیه را تهیه کنند و آنها نیز زیر نظر ابوبکر [یادداشت ۲]،آنچه را لازم بود خریدرای کردند.[۲۷][یادداشت ۳] ازجمله موارد جهیزیه حضرت فاطمه، پیراهنی بود که حضرت زهرا شب عروسی خود در پی تقاضای زنی مستمند، به او بخشید و خود به لباسی مستعمل اکتفا کرد.[۲۸]
ولیمه و محل زندگی
ر اساس روایتی که شیخ طوسی در الامالی نقل شده، پیامبر(ص) و علی(ع) به تعداد زیادی از اصحاب ولیمه دادند. پیامبر گوشت و نان و علی خرما و روغن را تهیه کردند. پیامبر(ص) پس از ولیمه، دست فاطمه(س) را در دست علی(ع) گذاشت و وبرایشان دعا کرد و فرمود: ای علی! فاطمه خوب همسری است و به فاطمه فرمود: ای فاطمه! علی خوب شوهری است [یادداشت ۴] و آنگاه آن دو را به خانه خودشان فرستاد. سپس نزد آنان رفت و دعا کرد که خدا نسلشان را مبارک گرداند.[۲۹]
بر اساس منابع تاریخی، خانه امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س)، چند روز پس از ازدواج به همسایگی پیامبر(ص) منتقل شد؛ چراکه دوری فاطمه برای پیامبر دشوار بوده است. پیامبر ابتدا به دنبال آن بوده که آن دو را در خانه خود جای دهد، اما حارثة بن نعمان از صحابه، خانه خود را که در همسایگی پیامبر بود، در اختیار او گذاشت تا خانه علی و فاطمه باشد.[۳۰]
- ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۱۶؛ شیخ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۴۰؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۶۰-۱۶۱.
- ↑ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۴۰.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۴۱.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۳۵۰.
- ↑ شیخ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۴۳.
- ↑ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۳۵۷.
- ↑ کفعمی، المصباح، ۱۴۰۵ق، ص۵۱۴.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۴۱۰.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۱۸: طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۱۱، ص۵۹۸.
- ↑ اربلی، کشف الغمة، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص۳۶۴.
- ↑ ابن‌طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۸۴.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۹، ص۱۹۲-۱۹۳.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۹، ص۱۹۳.
- ↑ یوسفی غروی، تاریخ تحقیقی اسلام، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۲۵۰.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۱۳.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۱۱، ص۵۹۸.
- ↑ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۸۹۳.
- ↑ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۸۹۳.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۶۰-۱۶۱.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل‌ابی‌طالب، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۳۵۱.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل‌ابی‌طالب، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۳۵۱.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل‌ابی‌طالب، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۳۵۱.
- ↑ نگاه کنید صدوق، المقنع، ۱۴۱۵ق، ص۳۰۲.
- ↑ مسعودی، «پژوهشی درباره مهرالسنه (مهر محمدی)»، ص۱۱۴.
- ↑ شیخ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۴۰.
- ↑ شیخ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۴۱.
- ↑ شیخ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۴۱.
- ↑ شوشتری، شرح احقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۱۰، ص۴۰۱.
- ↑ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۴۲-۴۳.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۱۸
