زیستن در جامعه ای پویا ، شاداب ، امید بخش ، مترقی و به دور از هر گونه ظلم و جنگ و بی عدالتی و ناهنجاری های اجتماعی ، از آرزوهای دیرینه بشر است . از این رو ، از زمان پیدایش نخستین جوامع بشری تا کنون ، آرزوی زندگی در چنین جامعه ای (آرمان شهریا اتوپیا:uptopia ) را می توان در آثار نوشتاری و غیر نوشتاری به جامانده از فیلسوفان بزرگ اقوام و ملل مختلف مشاهده نمود . این تفکر را می توان حتی در آراء بنیانگذران فرهنگ و مدنیّت معاصر نیز پیگیری نمود . طرح هایی همچون : «مدینه فاضله» افلاطون ، «شهر خدا»ی سنت آگوستین ، «آرمان شهر» توماس مور ، «شهر خورشید» کامپانلا ، «آتلانتیس جدید» بیکن ، «دنیای صنعتی جدید» فوریه ، «1984» جورج اورول و «دنیای قشنگ نو» هاکسلی ، نمونه هایی از این نیاز دیرینه بشر را معرفی می نمایند . هر چند که نویسندگان بسیاری از این آثار، خود دستیابی به واقعیت ملموس چنین طرح هایی را ناممکن می دانسته و اغلب جنبه آرمان گرایی و خیال پردازی داشته اند .1
از طرفی موعود گرایی (فوتوریسم:futurism ) یعنی اعتقاد به دوره آخرالزمان و انتظار ظهور نجات بخشی غیبی و مصلح بزرگ جهانی ، از مسائلی است که در بحث های نظری تمامی مذاهب و ادیان ، درباره آن بحث و گفتگو شده است و همگی بر این نکته متفق اند که روزی ناجی خواهد آمد و جهان را پر از عدل و داد خواهد کرد و به آرزوی دیرینه انسان ، جامه عمل خواهد پوشاند .2
اما به جرئت می توان گفت که در هیچ یک از این مذاهب و ادیان و نظریه ها ، به اندازه دین اسلام به ویژگی ها و شرایط حاکم در این انسان شهر ، به این صورت مفصل اشاره نشده است . به طوری که از خلال آیات قرآن و احادیث رسیده از پیشوایان دینی ، می توان به جزئی ترین و ریزترین نکات موجود در حکومت جهانی موعود منجی اسلام ، حضرت مهدی (عج) پی برد .
از آن جا که سرمایه اجتماعی به عنوان یکی از جدیدترین موضوعات و مفاهیم در حوزه علوم اجتماعی به شمار می آید و از طریق پرداختن به مؤلفه هایی همچون : اعتماد ، مشارکت سیاسی ، مشارکت و رهبری مدنی ، پیوندهای اجتماعی غیر رسمی ، بخشش و روحیه داوطلبی ، مشارکت مذهبی ، عدالت در مشارکت مدنی ، تنوع معاشرت ها ، زبان و علائم و هویت مشترک و ...3 در جوامع مختلف ، سعی در کشف انرژی نهفته در ارتباطات اعضای جامعه و تأثیر این نوع ارتباطات بر توسعه و پیشرفت و در نهایت ، بر سعادت و خوش بختی بشر دارد ، لذا بر آن شدیم که در این مقاله ، به بررسی وضعیت سرمایه اجتماعی ، در سرزمین موعود اسلام و حکومت فراگیر و جهانی حضرت ولی عصر (ارواحنا فداه) بپردازیم .
هویّت مشترک
وجود جهان بینی واحد در یک اجتماع را می توان به عنوان یک سرمایه اجتماعی برای آن جامعه به شمار آورد ؛ چرا که در چنین اجتماعی ، دیگر از اختلاف ، درگیری ، جنگ ، نژادپرستی ، کارشکنی ، و تحقیر و تخریب میان افراد ، خبری نیست و تمام اعضای آن اجتماع ، با توجه به اعتقاد به اصول و مبانی مشترک اخلاقی و رفتاری ، با اتحاد و یکپارچگی ، برای پیشرفت و توسعه اجتماع خویش در ابعاد گوناگون ، تلاش و همکاری می کنند .
در آیات و روایات بسیاری بر این نکته تأکید شده است که در زمان حکومت حضرت مهدی (عج) البته به اختیار و نه به اجبار ، توحید ، تنها دین و جهان بینی توحیدی ، تنها جهان بینی حاکم بر سراسر گیتی خواهد شد و این عامل به تنهایی ، سرچشمه تمام سرمایه های اجتماعی خواهد بود که در زمان حکومت موعود ، بشر ، بدانها دست خواهد یافت . به طوری که تک تک افراد این جامعه جهانی با رعایت اخلاق و فرمان های الهی ، خواهند توانست با یکدیگر ، همدل و همسو شده ، و جامعه خویش را به سوی رشد و تعالی و کمال ، سوق دهند .
گوشه ای از این آیات و روایات به شرح زیر است :
قرآن کریم : خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده و نیکویی ها را به جای می آورند ، وعده داده است که آنان را در زمین ، جانشینان خود قرار دهد ، همچنان که پیشینیان آنها را جانشین گردانید و آیینی که برای ایشان پسندیده است را ریشه دار و پایدار سازد .4
پیامبر اکرم(ص) : سوگند به آن که مرا به حق به پیامبری برانگیخت ، اگر از دنیا ، جز یک روز نماند ، آن روز را خداوند می گستراند تا فرزندم مهدی ، قیام کند و پهنه زمین به نور او روشن گردد و حکومت او شرق و غرب گیتی را فرا گیرد .5
امام علی (ع) : در این زمان ، قائم ما قیام کند و همه را بر (محور) یک مرام و عقیده ، گرد آورد .6
امام صادق (ع) : وقتی قائم ما قیام کند ، جایی در روی زمین نمی ماند ، جز این که بانگ : «أشهد أن لا اله الا اللّه و أشهد أن محمدا رسول الله» در آن بلند باشد .7
امام باقر (ع) : هنگام قیام قائم ما ، خداوند ، دین اسلام را بر همه ادیان ، پیروز می گرداند .8
امام صادق (ع) : از میان ملت ها و آیین ها ، اختلاف را بر می دارد و یک دین بر همه حاکم می گردد .9
روحیه عدالت خواهی
وجود روحیه عدالت خواهی ، در فرد فرد افراد جامعه ، از هر طبقه ، گروه و نژادی که باشند ، می تواند به عنوان یک سرمایه اجتماعی برای آن جامعه به حساب آید . سرمایه ای که باعث از بین رفتن هر گونه تبعیض ، فقر ، حق کشی و بی عدالتی در آن جامعه خواهد شد و همین امر ، موجبات : بهره برداری به اندازه و به دور از اسراف از منابع طبیعی ، تن دادن به حق و حقوق دیگران ، دوری از تجاوز به حریم حقوق اجتماعی و در نهایت ، پیشرفت همه جانبه آن اجتماع را فراهم خواهد آورد .
تشکیل چنین جامعه ای جز با رهبری و حاکمیت فردی که خود مصداق کامل عدالت باشد ، میسّر نخواهد بود . از این رو ، شکل گیری این بعد از سرمایه اجتماعی ، به معنای واقعی آن ، جز در زمان تشکیل حکومت حضرت ولی عصر (عج) امکان پذیر نخواهد بود؛ چرا که چنین رهبری که بتواند عدالت را در تمام زمینه های فردی و اجتماعی ، پیاده نماید و روحیه عدالت خواهی و عدالت پروری را به عنوان هنجاری درونی در یکایک اعضای آن اجتماع ، تبدیل کند ، ظهور نکرده و تا قبل از حکومت جهانی حضرت مهدی (عج) نیز ظهور نخواهد کرد .
آیات و روایات بسیاری وجود دارند که به این جنبه از حکومت جهانی امام عصر (ع) پرداخته و اهمیت این موضوع تا بدان حد است که می توان گفت به این ویژگی از دیگر ویژگی های حکومت آن حضرت ، بیشتر توجه شده است .
قرآن کریم : بگو که حق ، فرا رسید و باطل ، مضمحل و نابود شد ، که همانا باطل ، نابود شدنی است .10
پیامبر اکرم (ص) در وصف امام مهدی (ع) می فرماید : او آغاز عدالت و پایان آن است .11
حضرت علی (ع) : آن قدر ، عدالت را در جهان آشکار می سازد که مردگانش آرزوی زندگی مجدد دنیا را می نمایند .12
امام صادق (ع) : مهدی ، عدالت را همچنان که گرما و سرما وارد خانه می شود ، وارد خانه های مردم می کند و دادگری او همه جا را فرا می گیرد .13
امام کاظم (ع) در تفسیر این آیه قرآن «زمین را پس از مردن زنده می کند» فرمود : این زنده کردن به این نیست که با باران ، زمین را زنده کند ، بلکه خداوند مردانی را بر می انگیزد تا (اصول) عدالت را زنده کنند .14
امام رضا (ع) : آن گاه که حضرت مهدی (عج) ظهور کند ، ترازوی عدالت را در جامعه برقرار می کند و از آن پس ، کسی به دیگری ظلم نمی کند .15
اعتماد
یکی از مهم ترین ابعاد سرمایه اجتماعی که کارشناسان و دانشمندان حوزه علوم اجتماعی روی آن تأکید بسیار دارند ، اعتماد میان افراد یک اجتماع است . بنابر نظر این گروه ، در جامعه ای که سطح اعتماد میان افراد به میزان قابل ملاحظه ای بالا باشد ، سرمایه اجتماعی نیز در آن اجتماع ، در حد بالایی قرار خواهد داشت .
در حدیثی از امام باقر (ع) چنین آمده است که : در هنگام رستاخیز قائم ، آنچه هست ، دوستی و یگانگی است ، تا آن جا که هر کس هر چه نیاز دارد ، از جیب آن دیگری بر می دارد ، بدون هیچ ممانعتی .16
این حدیث به تنهایی بیان می کند که سطح اعتماد بین مردم در حکومت آخر الزمان ، آن قدر بالاست که فردی بدون اجازه دیگری ، آنچه را نیاز دارد از جیبش بر می دارد و صاحب مال نیز پس از آگاهی از این کار ، هیچ برخوردی با او نمی کند .
آسایش ، امنیت و رفاه
زیستن در جامعه ای که تمام افراد ، از زندگی در آن ، احساس رضایت و خشنودی می کنند ، بسیار شیرین و لذّت بخش خواهد بود و همین رضایت عمومی شهروندان ، به عنوان سرمایه ای برای آنان مطرح می گردد ؛ سرمایه ای که باعث پویایی ، نشاط ، خلاقیت و افزایش امید به زندگی در آن اجتماع می شود و از این طریق ، موجبات توسعه و پیشرفت آن را فراهم می آورد .
در روایات اسلامی ، حکومت امام عصر به «شهر امنیت و آسایش و آشتی» معرّفی شده است ؛ امنیت و آسایشی که از کوچک ترین مسائل فردی تا بزرگ ترین مسائل جهانی را در بر می گیرد ، به طوری که این رفاه عمومی ، نه تنها انسان ها ، بلکه تمام جانداران روی زمین را نیز شامل خواهد شد .17
در ادامه به ذکر برخی آیات و روایاتی که به این جنبه از حکومت امام مهدی (ع) پرداخته اند اشاره می کنیم .
قرآن کریم : پس از دوران ترس ایشان ، آرامش و امنیت را برایشان برقرار سازد .18
پیامبر اکرم (ص) : نه خونی به ناحق ریخته می شود و نه خوابیده ای را بیدار می کنند .19
پیامبر (ص) : حکومت مهدی به گونه ای است که دو زن ، شبانه مسافرت می کنند ، و از بی عدالتی و ستم ، هراسی ندارند .20
امام علی (ع) : بدانید اگر شما از طلوع کننده شرق ، امام مهدی (ع) پیروی کنید ، شما را به آیین پیامبر در آورد ... تا از رنج وطلب و ظلم (در راه دستیابی به امور زندگی) آسوده شوید و بار سنگین (زندگی) را از شانه هایتان بر زمین نهد .21
امام علی (ع) : زمین ، آنچه را در اعماق خویش دارد ، برای وی بیرون دهد و همه امکانات و برکات خویش را در اختیار او گذارد .22
امام سجاد (ع) : آن گاه که قائم ما قیام کند ، خداوند تمام بیماری ها را از شیعیان ما دور می کند و ایشان را توان می بخشد .23
امام مهدی (ع) : اینها اموالی است که به خاطر آن بر هم ستم می کردید ، پس هر چه می خواهید از این اموال برگیرید .24
افزایش آگاهی و روحیه علم اندوزی
بین میزان دانش و اطلاعات شهروندان از علوم و مسائل اجتماعی روز و سرمایه اجتماعی ، رابطه مثبت و مستقیمی وجود دارد . به طوری که یکی از شاخصه های رشد سرمایه اجتماعی در یک اجتماع ، میزان آگاهی و روحیه علم اندوزی در بین افراد آن اجتماع ، بیان شده است . عصر امام موعود (عج) ، روزگار گسترش و شکوفایی علم و دانایی است ، به طوری که در آن زمان ، جهل و نادانی ، جای خود را به علم و دانایی می دهد و از سراسر جهان ، نور عقل و آگاهی می تابد .25
حال به احادیثی که به این بعد از حکومت صاحب امر (عج) پرداخته اند ، توجه کنید :
امام صادق (ع) : اگر تمام علم را 27 حرف در نظر بگیریم ، تا آن زمان ، دو حرف آن کشف شده است و 25 حرف باقی مانده در زمان حکومت حضرتش کشف خواهد شد .26
امام باقر (ع) : در زمان آن حضرت ، حکمت و دانش به ایشان ارزانی می شود ، تا جایی که زنان در خانه خود ، به کتاب خدا و سنت پیامبر حکم می کنند .27
معصوم (ع) : چون قائم ما قیام کند ، خداوند ، دست حضرتش را بر سر بندگان قرار داده ، تا بدین کار ، عقل های ایشان گرد آید و خِردهایشان کامل گردد .38
عدالت در توزیع قدرت
یکی از ابعاد سرمایه اجتماعی ، عدالت در توزیع قدرت است . به این معنا که در جامعه ، صرفا افراد متمکّن ، دارای تحصیلات عالیه و یا نژاد خاصی در فعالیّت های دولتی و مدیریتی مشارکت داده نمی شوند؛ بلکه افراد فقیر و مستضعف و دارای جایگاه اجتماعی پایین تر نیز مورد توجه قرار می گیرند . در حقیقت ، بین واگذاری مَناصب مدیریتی حکومت به افراد شایسته ، اما متعلق به قشر کم درآمد و محروم جامعه ، با میزان سرمایه اجتماعی ، رابطه مستقیمی وجود دارد ؛29 چرا که تنها در چنین حالتی است که افراد آن جامعه ، کارگزاران حکومتی را از خود دانسته ، ارتباطی صمیمی و مؤثر با آنها برقرار می کنند . از این طریق ، هم کارگزاران حکومت از خواسته ها و مشکلات توده مردم بیشتر و راحت تر مطّلع می شوند و هم این که اعتماد مردم به کارگزاران ، بیشتر می شود و برای تحقق اهداف ، با آنها همکاری می نمایند .
آیات و احادیث بسیاری وجود دارند که از حکومت حضرت حجت (عج) ، به عنوان حکومت مستضعفان و ستمدیدگان یاد نموده اند که در زیر ، نمونه هایی از آنها را می آوریم :
قرآن کریم : ما می خواهیم به مستضعفان زمین نیکی کنیم . (یعنی) آنها را پیشوایان و وارث برندگان زمین قرار دهیم .30
امام علی (ع) : ایشان (مستضعفان) ، خاندان پیامبرند ، که خداوند پس از سختی ها، مهدی ایشان را برانگیزد و به آنان عزت بخشد و دشمنانشان را خوار سازد .31
امام صادق (ع) : وقتی قائم ما اهل بیت به پا خیزد ، لباس های علی (ع) را به تن می کند و روش او را پیش می گیرد .32
همکاری داوطلبانه و مشارکت مدنی
ایجاد تعاون و همدلی بین اعضای یک جامعه ، به منظور توسعه و پیشرفت و یا برطرف نمودن مشکلات موجود در آن جامعه ، نوعی از سرمایه اجتماعی است که با عنوان مشارکت مدنی و یا همکاری های داوطلبانه نامیده می شود .
با توجه به عقیده و مرام واحدی که در حکومت حضرت موعود (عج) ، بر تمام جهان ، سایه خواهد افکند ، این همکاری ها و مشارکت های داوطلبانه ، جهت رفع مشکلات و نیازمندی های افراد جامعه تا حد بسیار زیادی گسترش خواهد یافت ، امر به معروف و نهی از منکر ، به پا داشتن نمازهای جماعت و پرداخت خمس و زکات ، نمونه ای از این نوع فعالیت هاست که در آیات و احادیث متعددی به دست ما رسیده است .
قرآن کریم : اینها (یاران خدا) کسانی هستند که هر گاه در زمین به آنها قدرت بخشیدیم ، نماز برپا می دارند و زکات می پردازند و امر به معروف و نهی از منکر می کنند ، و پایان همه کارها از آنِ خداست .33
پیامبر اکرم (ص) : هنگامی که حضرت مهدی (عج) ظهور کند ، سرمایه ها و زکات ها را در کوچه ها می ریزند و کسی پیدا نمی شود که آنها را دریافت نماید .34
آنچه تا این جا گفته شد، تنها گوشه ای از شرایط آرمانی حاکم بر جامعه موعود ماست و حقیقت حکومت عدل مهدی (عج)، جز پس از ظهور آن حضرت، آشکار نخواهد شد.
پس همچنان امیدوار به طلوع خورشید حیات بخش زندگی خزان زده بشریت، چنین زمزمه می کنیم که: سلام بر بهار مردمان و طراوت روزگاران.35
1 . نیک شهر قدسی ، سید محمّد عارف حسینی ، قم : مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما ، ص 23 .
2 . همان ، ص 123 .
3 . سرمایه اجتماعی : مفاهیم و نظریه ها» ، سید مهدی الوانی ، فصل نامه مطالعات مدیریت ، شماره 33 و 34 .
4 . سوره نور ، آیه 55 .
5 . کمال الدین ، ج 1 ، ص 280 .
6 . غیبت نعمانی ، ص 206 .
7 . ینابیع المودة ، ص 421 .
8 . ارشاد مفید ، ص 1121 .
9 . بحار الأنوار ، ج 53 ، ص 4 .
10 . سوره اسراء ، آیه 81 .
11 . کمال الدین ، ج 1 ، ص 118 .
12 . الحاوی للفتاوی ، ج 2 ، ص 61 .
13 . بحار الأنوار ، ج 52 ، ص 362 .
14 . مکیال المکارم ، ج 1 ، ص 81 .
15 . کمال الدین ، ج 2 ، ص 372 .
16 . الاختصاص ، ص 19 .
17 . الحاوی للفتاوی ، ج 2 ، ص 82 .
18 . سوره نور ، آیه 55 .
19 . عقد الدرر ، ص 156؛ بحار الأنوار ، ج 52 ، ص 290 .
20 . معجم کبیر طبرانی ، ج 8 ، ص 179 .
21 . بحار الأنوار ، ج 52 ، ص 123 .
22 . نهج البلاغه ، ص 425 .
23 . غیبت نعمانی ، ص 171؛ الزام الناصب ، ص 139 و 230 .
24 . منتخب الاثر ، لطف الله صافی ، ص 311 .
25 . نیک شهر قدسی ، ص 150 .
26 . بحار الأنوار ، ج 52 ، ص 332 .
27 . همان ، ص 352 .
28 . منتخب الاثر ، ص 483 .
29 . ر. ک : «سرمایه اجتماعی : مفاهیم و نظریه ها» .
30 . سوره قصص ، آیه 5 .
31 . بحار الأنوار ، ج 51 ، ص 54 .
32 . الکافی ، ج 1 ، ص 411 .
33 . سوره حج ، آیه 41 .
34 . عقد الدرر ، ص 66 .
35 . «السلام علی ربیع الأنام ، ونضره الأیام» (مفاتیح الجنان ، ص 1028 ، زیارت حضرت صاحب الأمر ، زیارت سوم) .
منابع
1 . عصر زندگی و چگونگی آینده انسان و اسلام ، محمّد حکیمی ، قم : بوستان کتاب ، 1381 .
2 . نیک شهر قدسی . سید محمّد عارف حسینی ، قم : مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما ، 1382 .
3 . آینده جهان ، جلال برنجیان ، تهران : مؤسسه تحقیقات و انتشارات طور ، 1376 .
4 . سپیده امید (کاوشی در مهدویت) ، سید حسین اسحاقی ، قم : بوستان کتاب ، 1380 .
5 . فصل نامه مطالعات مدیریت ، شماره 33 و 34 .
