یکی از موضوعات بسیار مهمی که در مباحث مهدویت پژوهی باید مورد دقت و واکاوی محققان و اندیشمندان علوم انسانی و اسلامی قرار گیرد، مباحث سبک زندگی مهدوی است، این موضوع یکی از اساسی‌ترین مباحثی است که به نوعی تبیین کننده وظایف و مسئولیت‌های منتظران واقعی در اندیشه اسلامی و در عصر غیبت ولی عصر(عجل الله تعالی فرجه الشریف) است. سستی و کوتاهی در این موضوع و عدم فرهنگ سازی شاخص‌ها و عناصر سبک زندگی مهدوی علاوه بر اینکه می‌تواند جامعه اسلامی را بیش از پیش از رؤیت خورشید عالم تاب تمدن نوین مهدوی باز دارد، جامعه اسلامی را با چالش‌ها و بلایای مختلف فرهنگی، تربیتی، اقتصادی ...مواجه خواهد ساخت؛ کما اینکه در منابع روایی نیز نکات درس آموزی در خصوص تأخیر زمان ظهور و نوع عملکرد جامعه انسانی مطرح شده است:
«اگر شیعیان ما که خداوند توفیق طاعتشان دهد در راه ایفای پیمانی که بر دوش دارند، همدل می‌شدند، میمنت ملاقات ما از ایشان به تأخیر نمی‌افتاد و سعادت دیدار ما زودتر نصیب آنان می‌گشت، دیداری بر مبنای شناختی راستین و صداقتی از آنان نسبت به ما، علّت مخفی شدن ما از آنان چیزی نیست جز آن چه از کردار آنان به ما می‌رسد و ما توقع انجام این کارها را از آنان نداریم».[1]
رایحه خوش زندگی صالحان به سبک مهدوی
یکی از آیات بسیار زیبایی که در حوزه مهدویت مورد توجه و واکاوی اندیشمندان و محققان قرار گرفته آیه «105»سوره مبارکه انبیاء است. خدای متعال در این آیه زیبا ترنم امید و زندگی سعادت بخش را این چنین به جامعه انسانی نوید می‌دهد، «وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ؛[2] در «زبور» بعد از ذکر (تورات) نوشتیم: «بندگان شایستهام وارث (حکومت) زمین خواهند شد!» معنای آیه دقیق و روشن است، اداره و حکومت زمین از آن صالحان و شایسته‌گان زمین خواهد بود، برخی از منابع تفسیر با تکیه و اعتماد به روایات اسلامی بر این باورند که یکی از مصادیق بارز و روشن این آیه شریف برقراری حکومت امام مهدی(علیه السلام) که توسط «عِبادِیَ الصَّالِحُونَ» اداره و مدیریت خواهد شد.[3]
علاوه بر آیه مورد ذکر، آیه دیگری نیز شاخص و ویژگی «عمل صالح» را متذکر شده و مفسران و محققان علوم قرآنی از آن این چنین استفاده کرده‌اند که جامعه مهدوی جامعه‌ای است که مطابق آیه آحاد جامعه آن متمحض در«عمل صلح» است، سبک و سیاق زندگی آنها نمود زندگی صالحان است، جامعه‌ای که شاخص زندگی آنها ارزش‌های اخلاقی و دینی است.[4]خدای متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْض...؛[5] خداوند به کسانى از شما که ایمان آورده و کارهاى شایسته انجام دادهاند وعده مىدهد که قطعاً آنان را حکمران روى زمین خواهد کرد...». بر این اساس باید روی این موضوع دقت و تأمل شود که سیمای صالحان در قرآن و روایات و همچنین مصداق عمل صالح در فرهنگ قرآن چیست؟ جامعه صالح چه ویژگی‌هایی دارد؟ خانواده صالح دارای چه فاکتورهای قرآنی و اخلاقی است؟ و همچنین انتظار صالحان واقعی از منتظران چیست؟ به عبارتی وظایف منتظران و خصوصیات منتظران چیست؟ پرداختن به این سؤالات مقالات متعددی را می‌طلبد که ظرفیت آن در این مجال اندک مهیا نیست.امام خمینی(ره) در خصوص خطر انتظار منفعلانه و غیر سازنده بارها هشدار داده و به این نکته تأکید داشتند افرادی که برای ظهور نسخه‌ی بی‌تفاوتی در برابر آلودگی و گناه جامعه و همچنین ترک امر به معروف نهی از منکر را تجویز می‌کنند رویکردشان انحراف از اسلام و باورشان مخالف رویکرد قرآن کریم است.
فاکتورهایی از سبک زندگی مهدوی
عدم بی‌تفاوتی و منفعل بودن در جامعه
با رجوع به آیات قرآن کریم و با تأمل و دقت در قرآن کریم می‌توان آیاتی را مشاهده کرد که خدای متعال در آن سیمای صالحان را با شاخص‌ها و ویژگی‌های طلایی معرفی کرده است، از جمله مهمترین و کاربردی‌ترین خصوصیاتی که برای صالحان برشمرده می‌شود،بعد از ایمان راسخ به خدای متعال و حیات ابدی، عدم بی‌تفاوتی و سکوت در مقابل شیوع و فراگیری خوبی‌ها و زشتی‌ها در جامعه است، در واقع براساس منطق و فرهنگ قرآن، صالحان واقعی افرادی هستند که دغدغه فکری، علمی و فرهنگی آنها در فرهنگ و تمدن نبوی نهادینه کردن فضایل اخلاقی در جامعه و ریشه‌کن کردن مفاسد مختلف اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی، قضایی... در جامعه است. خدای متعال در قرآن کریم این چنین به این عنصر و شاخص ممتاز صالحان اشاره می‌فرماید: «یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ ..وَ أُولئِکَ مِنَ الصَّالِحینَ؛[6] به خدا و روز دیگر ایمان مىآورند؛ امر به معروف و نهى از منکر مىکنند؛ ...و آنها از صالحانند».
با اندکی دقت و تأمل در استراتژی و راهبردی که امام خمینی(ره) در مسیر انتظار در پیش گرفته بود، به خوبی می‌توان این مهم را در سلوک معنوی و سیاسی ایشان مشاهده کرد، هر چند برخی مدعیان تفکر و اندیشه مهدویت، سعی داشتند با روحیه انزوا گرایانه خود، امام خمینی(ره) را به سکوت در برابر منکر واقعی، مجبور کنند، ولی رهبر کبیر انقلاب با فهم دقیق و صحیح از فرهنگ انتظار وظیفه همگان را نهادیه کردن امر به معروف و نهی از منکر در سطح کلان جامعه و مقابله با استکبار جهانی می‌دانست. امام خمینی(ره) در خصوص خطر انتظار منفعلانه و غیر سازنده بارها هشدار داده و به این نکته تأکید داشتند افرادی که برای ظهور نسخه‌ی بی‌تفاوتی در برابر آلودگی و گناه جامعه و همچنین ترک امر به معروف نهی از منکر را تجویز می‌کنند رویکردشان انحراف از اسلام و باورشان مخالف رویکرد قرآن کریم است».[7]
سبقت گیرندگان به سوی نیکی و عمل صالح
با رجوع به آیات قرآن کریم به خوبی می‌توان یکی دیگر از خصوصیات و شاخص‌های مصلحان در جامعه را شتاب به سوی مکارم اخلاقی و اعمال صالح برشمرد، کما اینکه باری تعالی در این خصوص می فرماید: «وَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ أُولئِکَ مِنَ الصَّالِحینَ؛[8] و در انجام کارهاى نیک، پیشى مىگیرند؛ و آنها از صالحانند». با نگاه و دقت در این آیه شریف این چنین می‌آموزیم که منتظران ظهور امام عصر(عجل الله فرجه الشریف) که در آخر زمان حکومت صالحان را برپاخواهند کرد، می بایست در انجام امور نیک و صالح هرگز درنگ و تردیدی به خود راه ندهند، رویکرد جهادی و قرآنی که به خوبی می‌توان گوشه‌هایی از آن را در بدنه جهادی و نیروی‌های انقلابی و مخلص مشاهده کرد، افرادی که در کمک کردن به مستضعفان و نیازمندان، از همگان پیش قدم بوده، در یاری رسانی به سیل زدگان و گرفتاران در بلایای طبیعی مقدم هستند، در امداد رسانی به بیماران همگیر همچون کرونا ویروس و ... خود را دارای مسئولیت و ظیفه روشن می بینند، و در تمام عرصه‌های مختلف زندگی هر کجا کاری نیکی لازم باشد آنها پیش قراولان عرصه جهاد و امداد رسانی هستند.
بهره‌مندی از سلوک پرهیزکارانه
یکی دیگر از عناصر و فاکتورهای بسیار مهم در دست‌یابی به عمل صالح بهره‌مندی از فضیلت بسیار مهم و کلیدی تقوا و پارسایی در سلوک مهدوی است، از برخی آیات رابطه تنگاتنگی که بین عمل صالح و تقوا وجود دارد، استفاده می‌شود: «لَیْسَ عَلَى الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جُناحٌ فیما طَعِمُوا إِذا مَا اتَّقَوْا وَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَ آمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَ أَحْسَنُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ؛[9]بر کسانى که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده‌اند، گناهى در آنچه [قبلًا] خوردهاند نیست، در صورتى که تقوا پیشه کنند و ایمان بیاورند و کارهاى شایسته کنند؛ سپس تقوا پیشه کنند و ایمان بیاورند؛ آن گاه تقوا پیشه کنند و احسان نمایند، و خدا نیکوکاران را دوست مىدارد». این نکته قرآنی مقدمه‌ای بود بر اینکه لازمه دست‌یابی به حکومت صالحان و مقدمه چینی برای برپایی حکومت امام زمان(عجل الله فرجه الشریف)، داشتن مشی و سلوک پرهیزکارانه در زندگی است، موضوعی که به خوبی در فرهنگ روایات نیز مورد تأکید و سفارش قرار گرفته است: «مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَکُونَ مِنْ أَصْحَابِ الْقَائِمِ فَلْیَنْتَظِرْ وَ لْیَعْمَلْ بِالْوَرَعِ وَ مَحَاسِنِ الْأَخْلَاقِ وَ هُوَ مُنْتَظِرٌ؛[10]هر کس که بودن در شمار یاران قائم شادمانش سازد باید به انتظار باشد و با حال انتظار به پرهیزگارى و خلق نیکو رفتار کند و اوست منتظر».
پی‌نوشت‌ها:
[1]. الإحتجاج على أهل اللجاج (للطبرسی)، ج2، ص499. «وَلَوْ أَنَّ أشْیاعَنا وَفَّقَهُمُ اللّهُ لِطاعَتِهِ عَلَی اجْتِماع مِنَ الْقُلُوبِ...».
[2]. سوره مبارکه انبیاء ، آیه 105.
[3]. ر.ک: تفسیر القمی، ج1، ص14، الغیبة( للنعمانی)، النص، ص241.
[4]. ر.ک: دانشنامه امام مهدى «عجل الله فرجه» بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ج2، ص104.
[5]. سوره مبارکه نور، آیه55.
[6]. سوره مبارکه آل عمران، آیه 114.
[7]. صحیفه امام خمینی(ره)، ج17، ص534؛ ج21، 447؛ ج21، ص14.
[8]. سوره مبارکه آل عمران، آیه 114.
[9]. سوره مبارکه مائده، 93.
[10]. الغیبة( للنعمانی)، ص200، ح16.
