زندگی در سایه لبخند رضوی
هر انسانی برای انسان دیگری به منزله پلی برای رسیدن به خداوند است. یعنی، هر انسانی با رعایت حقوق دیگران، یاری کردن، نجات دادن و بهتر‌سازی روابط انسانی می‌تواند به کمال برسد و رضایت پروردگار را به دست آورد. در ادامه با بیان روایت‌هایی بخش‌هایی از سبک زندگی رضوی مورد بیان قرار گرفته است، امید است مورد الگوبرداری قرار گیرد.
تجربه ثابت کرده است سرزنش عیبجویی و گلایه که در نهایت به مجادله در کلام و رفتار ختم می شود، در هر شرایطی بی فایده است چون انسان را در موقعیت های دفاعی قرار می دهد و او را وادار می کند برای توجیه رفتار خود از هر راهی استفاده کند. بنابراین سرزنش خطرناک است، زیرا غرور ارزشمند و شخصیت فرد را جریحه دار می کند و حس نفوذ را در او می کاهد و موجب ایجاد حس خشم و تنفری می شود و پیامدش جبهه گیری و ستیزه جویی است.
پس با سرزنش و انتقاد نمی توانیم در دیگران تغییرات اساسی ایجاد کنیم، چون این کار اغلب موجب بیزاری و تنفر دیگران و در نتیجه عدم برقراری یک ارتباط اجتماعی صحیح می شود. امام رضا(علیه السلام) نیز در چنین لحظاتی، با فراخواندن انسان ها به سکوت از آنان می خواهد با این روش، جلب محبت نمایند:
«همانا خاموشی یکی ازدرهای حکمت است، خاموشی محبت می آورد و راهنمای هر چیزی است» و نیز می فرمودند: «از فروتنی است که... سرزنش را رها کنی هر چند حق با تو باشد»؛ چرا که از ابعاد طبیعت انسانی است که او موجودی مجادله گراست که حتی در برابر حقایق مسلم جهان هستی نیز مناقشه و مجادله می کند.
از این روست که قرآن کریم نیز از این ویژگی آدمی یاد کرده و می فرماید: «ما در این قرآن از هر مثلی آوردیم و توضیح دادیم و انسان از هر موجودی جدلپیشهتر است.»1
حضرت، این مسأله یعنی اظهار دوستی و جلب اعتماد و سرپوش گذاشتن بر عیب های برادر دینی تا آنجا که خود بخواهد از این مسأله سوءاستفاده کند را به کفر تشبیه نموده و خطاب به فردی که از دوست خود عیبجویی می کرد، در جمعی دیگر فرمودند: «از چیزهایی که انسان را به مرز کفر نزدیک می سازد این است که کسی با برادر دینی خود در ظاهر طرح دوستی بریزد و لغزش های او را یکی پس از دیگری به خاطر بسپارد تا او را رسوا کند.»
قدردانی صادقانه و خالصانه
پژوهش ها نشان می دهد انسان ها در طول زندگی شان چیزهای زیادی را می خواهند و برای رسیدن به آنها تلاش فراوانی می کنند. بعضی از مردم در دنیای واقعیت حس مهم بودن را به دست نمی آورند. این افراد در عالم واقعی زندگی خود در کنار خانواده، جامعه و... هرگز به خاطر کارهایشان مورد قدردانی صادقانه و خالصانه قرار نگرفته اند.
از دیدگاه امام رضا(علیه السلام) نیز قدردانی صادقانه و خالصانه در ارتباطات اجتماعی است که یک فرد با هر درجه و جایگاهی را تشویق به انجام رفتارهای صحیح می کند و حس مهم بودن را برای وی می آفریند و با تدبیر و یاری گرفتن از همین فن اساسیِ تعریف و تمجید بجا و نیز قدردانی صادقانه و خالصانه همراه با عاطفه و محبت است که پاسخی به این عطش داده می شود.
حضرت رضا رعایت این فن اساسی را در ارتباطات اجتماعی در فرمایش خویش این گونه ترسیم می نماید که: «باید رنج و تلاش هر کسی را عادلانه (و خالصانه) ارج نهاد و در ارزشگذاری آن کوتاهی نکرد...»2. نمونه عملی این برخورد حضرت را در اجرای این اصل مهم، می توان در حُسن ارتباطات اجتماعی ایشان دریافت، به گونه ای که ابراهیم ابن عباس صولی نقل می کند: «... هرگز ابی الحسن الرضا را ندیدم که قدردان زحمات دیگران نباشد و محاسن آنان را بیان ننماید... حضرت چه به طور علنی و چه به طور خصوصی همواره از مردم و زحمات آنان قدردانی خالصانه می نمود...».
همگامی، همراهی و همیاری
یکی دیگر از شیوه ها و فنون اساسی در ارتباطات اجتماعی، در آموزه های قرآن محور رضوی همگامی، همراهی و همیاری با مردم است. این همان امتیاز ارزشمندی است که خداوند متعال به انسان ها عطا کرده است و دیگر موجودات ازآن بی بهره اند.
تمایلات عالی انسانی که از آنها با تعابیری همچون: همگامی، همراهی و همیاری یا به بیانی دگردوستی و گرهگشایی به زندگی دیگران ازآن یاد می شود، علاوه بر برقراری رابطه ای مطلوب و تأثیرگذار در ارتباطات اجتماعی سبب ساختن جامعه ای سالم و همگرا و نیز دفع نمودن هر گونه کناره گیری و عزلت نشینی است و این همان اصل قرآنی است که درباره آن آمده است: «اما کف به کناری می افتد و نابود می شود ولی آنچه به مردم سود می رساند در زمین می ماند، خداوند متعال این چنین مثال می زند.»3
جایگاه این اصل مهم از منظر امام رضا علیه السلام تا آنجاست که می فرماید: «گرامی ترین و شریف ترین خوبی ها بخشندگی و فریادرسی (همراهی) بیچارگان و برآوردن آرزوی آرزومندان و تصدیق کردن پندار امیدوار است» و نیز فرمودند: «هر کس بنده ای را از رنج و گرفتاری (بارویی گشاده و خلقی خوش و مهربان) گشایش دهد، خداوند روز قیامت دلش را گشایش می دهد.»
و در ادامه فرمودند: «از رحمت خداوندی به دور است، از رحمت خداوندی به دور است کسی که در موارد نیاز و گرفتاری دوست خود را پوشیده بدارد، به طوری که دسترسی به او به آسانی ممکن نباشد.»
امام رضا(علیه السلام) برای اصل همگامی، همراهی و همیاری دیگر افراد در جامعه می فرماید، این رفتار محقق نمی شود مگر با سه شرط: «زود انجام دادن، کوچک شمردن و پنهان داشتن؛ اگر در آن شتاب کنی آن را گوارا می سازی، هرگاه در نظرت کوچک جلوه کند، آن را بزرگ داشته ای و با پنهان داشتن اگر در آن شتاب کنی آن را گوارا می سازی، هرگاه در نظرت کوچک جلوه کند، آن را بزرگ داشته ای و با پنهان داشتن، آن را تعمیم نموده ای.»
رعایت این اصل در ارتباطات اجتماعی نزد امام رضا(علیه السلام) از چنان اهمیت و جایگاهی برخوردار بود که خطاب به یارانشان فرمودند: از پدرم شنیدم او از پدرش روایت کرد که فرمود: «خداوند متعال به این سبب حضرت ابراهیم علیه السلام را دوست خود قرار داد که هرگز احدی را بدون انجام حاجتش رد نکرد.»
از این دیدگاه های توحیدی در برقراری ارتباطات اجتماعی رضوی نمی توان در شگفت بود، زیرا حضرت رضا(علیه السلام) بحق، مصداق این آیه قرآن کریم است که: «و مرا وجودی پربرکت (گره گشا) قرارده، در هرکجا باشم.»4
در جای دیگر نیز آمده است که امام رضا در پاسخ به یکی از شاگردانش به نام علی ابن شعیب که از وی می پرسد: بهترین مردم کیست؟ می فرماید: «کسی که زندگی دیگران از ناحیه او نیکو می شود، سپس ادامه دادند: می دانی چه کسی در جامعه از همه بدتر است؟ کسی که دیگران در رابطه با او از زندگی، بهره ای ندارند.»
با این آموزه های نیک در ارتباطات اجتماعی رضوی می توان دریافت عبادت تنها به نماز خواندن و روزه گرفتن و به زیارت رفتن و انجام اعمال مستحبی نیست، بلکه برآوردن نیازهای افراد با خُلقی خوش، رویی گشاده و مهربان که در جامعه در کنار ما هستند و سخت به همگامی و همراهی و همیاری بدون منت ما نیازمند هستند و گاه شاید شرم و حیا مانع از به زبان آوردن نیاز آنان است، از اهمیتی همسان با عبادت برخوردار است.
در حوزه انفاق مردمان چهار دسته اند
۱ ـ آنهایی که خود نمی خورند و به دیگران می بخشند یعنی از اطعام لذت می برند نه طعام!
۲ ـ آنهایی که هم خود می خورند و هم به دیگران می خورانند.
۳ ـ کسانی که خود می خورند ولی به دیگران روا نمی دارند (بخیل)
۴ ـ کسانی که نه خود می خورند و نه به دیگران می دهند (لئیم)
مثبت نگری و نیک اندیشی
در دیدگاه رضوی، در ارتباطات اجتماعی مثبت اندیشی به عنوان یک شیوه و فن مهم برای ایجاد رابطه ای تأثیرگذار مورد توجه و تأکید قرار گرفته است و از انسان ها می خواهد با مثبت نگری و نیک اندیشی، هنگام برقراری ارتباط با یکدیگر در اجتماع، همواره بهترین تفسیر از رفتار و گفتار آنان را داشته باشند: «کار برادر (دینی) ات را بر زیباترین شکل بنا بگذار... و هرگز نسبت به سخن برادرت گمان بد مبر، در حالی که می توانی توجیه نیکی به آن بیابی.»
از دیدگاه روان شناسی نیز منفی نگری، گاه به بیماری روانی تبدیل می گردد که آدمی نسبت به گفتار و کردار هرکس، فقط نقاط منفی را می نگرد و حتی عناصر مثبت را نیز منفی تفسیر می کند. امام رضا خاستگاه های مهم این حالت در افراد را به سبب ضعف ایمان دانسته و از دیدگاه قرآن نیز این مسأله از ویژگی منافقان است: «هر فریادی را به زیان خویش می پندارند.» 5
یاری نیازمندان
یکی از ویژگی های مهم اخلاقی اجتماعی پیشوایان ما، همسانی با محرومان است. با آن که امام رضا(علیه السلام) مقام ولایت عهدی داشتند، در این باره به شیوه پدرانش عمل می کرد.
آن حضرت در ضرورت رفتار انسانی با بینوایان فرمودند: «کسی که با مسلمانی تهیدست روبه رو شود و همانند سلامی که به ثروتمند می دهد به او سلام ندهد، در قیامت خدا را نسبت به خود، خشمگین خواهد یافت.» درباره اخلاق اجتماعی امام رضا(علیه السلام) و در رابطه با نوع رفتار ایشان با محرومان آن حضرت به عنوان الگویی کامل برای امت خود محسوب می شد. در این باره به دو نمونه از رفتارهای کریمانه حضرت اشاره می شود:
الف) «در مسیر هجرت به مرو، در مناطق فقیرنشین منزل می کرد و به خانه های نیازمندان وارد می شد و به پرس و جو می پرداخت و در صورت امکان به مشکلات آنان رسیدگی می کرد.»
ب) «بدهی بدهکاران را می پرداخت» یا «بدهی آنان را ضمانت می کرد تا طلبکاران نتوانند بر آنان سخت گیرند». نیز فرمودند: «کسی که به برادر خویش در راه خدا بهره ای رساند برای خود خانه ای در بهشت ساخته است.»
تبسم با مردم
مهر و محبت مردم در دل امام رضا(علیه السلام) به عنوان ولی خدا نهادینه بود تا جایی که همواره تلاش می کرد در کنار آنان باشد. به همین سبب مردم را با لبخند، مهربانی و محبت می پذیرفت و همیشه در ملاقات ها با تبسم و لبخند با مردم برخورد می کرد، و بدین گونه به مردم روحیه می داد و آنها را به خودش نزدیک می کرد. و این سبب می شد مردم احساس نزدیکی کنند و خواسته های خودشان را با امام در میان گذارند، از این رو نقل شده است که می فرمودند: «هر کس در حال تواضع به خداوند در چهره برادر مؤمنش لبخند زند، خداوند او را وارد بهشت می گرداند.»
ایجاد اشتیاق و تمایل در دیگران
امام رضا(علیه السلام) با توجه به سطح درک و فهم مردم و نیز نیازها و علایق و گرایش های آنها سخن می گفت و در حقیقت با در نظر گرفتن سطح درک و فهم و دانش آنان به نوعی ایجاد هم سطحی و همسانی بین خود و مردم می کرد و با این عمل در حقیقت ایجاد یک رابطه دوستانه همراه با اشتیاق و تمایل مجدد به دیدار را فراهم می کرد؛ به گونه ای که یاسر خادم می گوید: «حضرت بسادگی با مردم ارتباط برقرار می کرد و راه دوستی را با آنان باز و هموار می نمود؛ به نحوی که همه با امام رضا علیه السلام انس می گرفتند.» 6
رفتار با زیردستان
امام رضا دوستدار مردم و بویژه زیردستانش بود، و در این باره حتی دوست نداشت کسی به خاطر احترام به وی، دست از غذایش بکشد. در این باره یاسر، خادم امام می گوید: امام به ما فرمودند: «اگر من بالای سر شما ایستادم، و شما در حال غذا خوردن بودید، بلند نشوید، تا این که از غذا خوردن فارغ گردید. گاهی حضرت یکی از ما را برای انجام کاری صدا می زد، وقتی گفته می شد مشغول غذا خوردن است، می فرمود: بگذارید غذایش را بخورد و بعد برخیزد.»
پینوشت
1.کهف / ۵۴.
2.بحارالانوار ج ۲۷، ص ۱۰۲.
3.رعد / ۱۷ .
4.مریم / ۳۱.
5.منافقون / ۴.
6.بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۳۳۵.
