خدای متعال انسان را موجودی اجتماعی خلق کرده است، از این رو انسان برای ادامه حیات خود بی نیاز از حضور در اجتماع و بهره مندی از حضور سایر همنوعان نیست. روابط اجتماعی در اندیشه رضوی جلوه های متنوعی دارد، که در منابع روایی به گوشه هایی از آن اشاره شده است. در این نوشتار سعی داریم به برخی از جلوه های روابط اجتماعی اسلامی با تکیه بر اندیشه رضوی اشاره کنیم.
1-روابط خویشاوندی
یکی از مهمترین و زیباترین وظایف دینی که در اندیشه اسلامی بر عهده مسلمین نهاده شده است، توجه به نیاز خویشاوندان و رسیدگی به امور آنها و احوال پرسی از آنان است، این موضوع در منظومه وظایف اسلامی از چنان اهمیت و جایگاهی برخوردار است که بی توجهی به آن در زمره بزرگترین گناهان قرار دارد که تبعات شوم و خطرناکی در دنیا و آخرت برای مرتکبین آن به دنبال دارد. خورشید هشتم آقا علی بن موسی الرضا(علیه السلام) نیز در این خصوص همواره سفارش های طلایی را برای شیعیان و محبان خود بیان داشته اند و آنان را به انجام این وظیفه دینی و اجتماعی ترغیب کرده اند: «صِلْ رَحِمَکَ وَ لَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ وَ أَفْضَلُ مَا تُوصَلُ بِهِ الرَّحِمُ کَفُّ الْأَذَى عَنْهَا وَ قَالَ فِی کِتَابِ اللَّهِ لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى؛[1] با خویشاوند پیونددارى کنید، هر چند با جرعه اى آب باشد و بهترین پیوند دارى با خویشاوند خوددارى از آزار رسانى به اوست. و خداوند در کتاب خویش فرمود: صدقه هاى خود را با منّت و آزار باطل مکنید». بقره، آیه 264
در منابع روایی، روایت طولانی به نقل از محبد بن ابی نصر بیان شده است که در آن روایت امام هشتم، در مقام برشمردن ویژگی های مؤمن ضمن بیان مسأله ی رحم، بر این نکته تأکید می فرمایند که رعایت پیوند و ارتباط با خویشاوندان نزد خدا جایگاه دارد.[2] در منابع روایی برای صله رحم برکات و آثار فراوانی ذکر شده است، ولی به طور کلی می توان به این موارد اشاره کرد: 1-ازدیاد عمر، 2-افزایش روزی و نعمت، 3-آبادانی سرزمین، 4-حسابرسی آسان، 5-افزایش جمعیت.
2-همسایه داری و توجه به حقوق آنان
یکی از موضوعات بسیار مهم اجتماعی که خدای متعال به زیبایی از آن یاد کرده و لزوم رعایت آن را به همگان یادآور شده مسأله همسایه داری است، خدای متعال در قرآن کریم در این خصوص این چنین بیان داشته است: «وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبى وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبیلِ وَ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ مَنْ کانَ مُخْتالاً فَخُوراً؛[3] و همسایه نزدیک، و همسایه دور، و دوست و همنشین، و واماندگان در سفر، و بردگانى که مالک آنها هستید؛ زیرا خداوند، کسى را که متکبر و فخر فروش است، (و از اداى حقوق دیگران سرباز مىزند،) دوست نمى دارد.»مهمان داری و مهمان نوازی از جمله فضیلت های مهم اخلاقی و از جلوه های مهم روابط اجتماعی است، آموزه های اسلامی علاوه برآنکه برای گسترش و تسهیل فرهنگ مهمان داری کردن آداب و قوانیی مشخصی را بیان کرده است، تصویر ویژه ای از مهمان ارائه داده و منزلت خاصی را برای آن ترسیم کرده است.در دنیای ماشینی امروز روابط عاطفی و انسانی رو به ضعف و زوال گذارده و گاهی نیز بی فروغ شده است، امروزه دیگر همسایگان از یکدیگر خبری ندارند. فاصله همسایگان نزدیک چنان زیاد شده است که گویا در دو نقطه دور از کره زمین زندگی می کنند. فرهنگ آپارتمان نشینی و زندگی در شهر های مدرن به انسان ها آموخته است که با یکدیگر نا آشنا باشند و به بهانه حریم خصوصی فاصله ها زیاد شود، فضای مجازی جایگزین فضای حقیقی شود و بیگانگی جای صمیمیت و رفاقت را بگیرد این در حالی است که در منابع دینی و اسلامی توصیه های فراوانی به همسایه داری و حقوق آنها شده است.[4] برای نمونه در منابع روایی از امام رضا(علیه السلام) نقل شد ه است: «لیسَ مِنّا مَن لَمْ یأمن جارُهُ بَوائقَهُ؛[5]از ما نیست کسى که همسایه اش از شرّ او در امان نباشد.»
3-دوستی و همنشینی
آموزه های قرآنی و دینی در خصوص دوستی و ارتباط گیری معارف دقیق و ژرفی بیان کرده است، برای نمونه وقتی سخن از دوست می شود با ادبیاتی معرفتی و الهی دوستان واقعی را این چنین معرفی می فرماید: «وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفیقاً؛[6] و کسى که خدا و پیامبر را اطاعت کند، (در روز رستاخیز،) همنشین کسانى خواهد بود که خدا، نعمت خود را بر آنان تمام کرده؛ از پیامبران و صدّیقان و شهدا و صالحان؛ و آنها رفیق هاى خوبى هستند!» از این قسمت آیه «حَسُنَ اوُلئِکَ رَفِیقاً» برمی آید که رفیق خوب، انبیاء، شهدا، صدیقان و صالحان اند. رفقای دنیایی را باید با همین خلصت ها گزینش کرد. در منابع روایی از امام رضا(علیه السلام )در حدیثی مفصل در بیان ویژگی های امام فرمودند: «الاِمامُ الأنِیسُ الرَّفیق؛[7] امام همدم و رفیق واقعی است.»
با توجه به مطالب یاد شده سایر دوستی ها و همنشینی ها باید همسو با فرهنگ قرآن و اهل بیت(علیهم السلام)باشند؛ کما اینکه در منابع روایی از امام رضا(علیه السلام) این چنین نقل شده است: «مَن استَفادَ أَخاً فِی اللَّهِ فَقَدِ استَفادَ بَیتاً فِی الجَنَّةِ؛[8]کسی که در مسیر اطاعت خداوند برادری برای خود انتخاب کند، خانه ای در بهشت برای خود فراهم کرده است.» باری به هر جهت انسان مؤمن باید این ارتباط و دوستی را با رنگ اخلاقی مزین نماید: «وَ أَجْمِلْ مُعَاشَرَتَکَ مَعَ الصَّغِیرِ وَ الْکَبِیر؛[9] با کوچک و بزرگ (تمام اطفال و بزرگسالان) نیکو و زیبا، معاشرت نمایى.»
4-مهمان داری و مهمان نوازی
مهمان داری و مهمان نوازی از جمله فضیلت های مهم اخلاقی و از جلوه های مهم روابط اجتماعی است، آموزه های اسلامی علاوه بر اینکه برای گسترش و تسهیل فرهنگ مهمان داری کردن آداب و قوانیی مشخصی را بیان کرده است، تصویر ویژه ای از مهمان ارائه داده و منزلت خاصی را برای آن ترسیم کرده است، تا اینکه همگان با شناخت و معرفت و اخلاق مداری در پی فرهنگ سازی آن در جامعه باشند. در منابع روایی از امام هشتم(علیهم السلام) روایات زیبایی به یادگار مانده است: امام رضا (علیه السلام:( «تزاوَرُوا تَحـابـّوا و تَصـافَحُـوا و لا تَحـاشَمُـوا؛[10] به دیدن یکدیگر روید تا یکدیگر را دوست داشته باشید و دست یکدیگر را بفشارید و به هم خشم نگیرید.» در روایت دیگری از کتاب شریف عیون اخبار الرضا(ع) نقل شده است: « أَنَّهُ دَعَاهُ رَجُلٌ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام قَدْ أَجَبْتُکَ عَلَى أَنْ تَضْمَنَ لِی ثَلَاثَ خِصَالٍ قَالَ وَ مَا هِیَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ لَا تُدْخِلْ عَلَیَّ شَیْئاً مِنْ خَارِجٍ وَ لَا تَدَّخِرْ عَنِّی شَیْئاً فِی الْبَیْتِ وَ لَا تُجْحِفْ بِالْعِیَالِ قَالَ ذَاکَ لَکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَأَجَابَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِب؛[11] مردى امیر المؤمنین (علیه السلام) را به میهمانى دعوت کرد. حضرت فرمودند : مى پذیرم به شرط این که سه قول به من بدهى . عرض کرد: چه قولى اى امیر المؤمنین؟ فرمودند: از بیرون چیزى براى من تهیه نکنى ، حاضرى خانه ات را از من دریغ ننمایى و به زن و فرزندانت اجحاف نکنى. عرض کرد: قبول مى کنم اى امیر المؤمنین. پس على بن ابى طالب (علیه السلام) دعوت او را پذیرفتند.»
پی نوشت ها:
[1]. تحف العقول، ص445.
[2]. قرب الاسناد، ص 385.
[3]. سوره نساء،آیه36.
[4]. محمید تقی فعالی، سفر با خورشید، زندگی به سبک امام رضا علیه السلام، ص185.
[5]. عیون أخبار الرِّضا :ج 2،ص24،ح2 .
[6]. سوره نساء، آیه69.
[7]. الکافی ، ج1، ص200،ح1.
[8]. وسائل الشیعة، ج12، ص 16، ح1.
[9]. بحار الأنوار، ج73، ص 167، ح6.
[10]. بحارالانوار(ط-بیروت) ج 75 ، ص 347
[11]عیون اخبارالرضا ج 2 ، ص 42 ، ح 138
