هر فردی به طور غریزی و طبیعی دوست دارد که در میان مردم دارای جایگاهی مناسب و انسان محبوب و ارزشمندی باشد. بدون شک اگر انسان از سلامت روح و روان کافی برخوردار باشد به هیچ وجه نمی پسندد که در میان آحاد مردم شخصی منزجر کننده و غیر دوست داشتنی باشد، از این رو در فرهنگ نیایش های امام سجاد(علیه السلام) به درگاه الهی با این ادبیات و مناجات زیبا مواجه و آشنا می شویم: «اَللّهُمَّ... اَحِبَّنى وَ حَبِّبْنى وَ حَبِّبْ اِلَىَّ ما تُحِبُّ مِنَ الْقَوْلِ وَ الْعَمَلِ حَتّى اَدْخُلَ فیهِ بِلَذَّةٍ وَ اَخْرُجْ مِنْهُ بِنَشاطٍ؛[1]بار خدایا مرا دوست بدار و نزد دیگران محبوبم گردان و گفتار و کردارى را که دوستدارى، نزد من محبوب گردان تا با لذّت وارد آنها شوم و با نشاط به انجامشان رسانم».
وقتی سخن از جلب محبت و دوستی و اعتماد مردم به میان می آید، این مطلب به هیچ به معنای خارج شدن از موازین دینی و شرعی نیست؛ چرا که برخی افراد برای اینکه جای خود را درمیان مردم و در قلب آنها باز کنند دست به کارهای ناشایست و رفتارهای پرخطری می زنند که سلامت دین و دنیای آنها را به مخاطره می اندازد. چه بسیار جلوه گری ها و تن نازی هایی که تنها با هدف رسیدن به این مقصود صورت می گیرد، ولی ذهی خیال باطل که انسان با این رفتارهای هنجار شکنانه تنها خود را طعمه ی زیاده طلبی های انسان های شهوت ران می نماید.
خدای متعال در قرآن کریم یک شاه کلید طلایی را در پیش روی جامعه انسانی قرار می دهد که با بهره گیری اصولی و صحیح از آن به خوبی می توان از آن، فرمول و راز چگونه محبوب شدن در میان قلب های بشری را بدست آورد. «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَٰنُ وُدًّا؛[2] کسانى که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده اند، به زودى [خداى] رحمان براى آنان محبتى [در دلها] قرار مى دهد».
خدای متعال به طور کلی عناصر اصلی و راهبردی بدست آوردن محبوبیت اجتماعی را در منظومه معارف قرآنی مشخص و معین کرده است. عمل صالحی که همراه با ایمان و باور به معارف دینی و وحیانی باشد، راز این فرمول قرآنی است. با نگاهی جامع و علمی به فرهنگ روایات به یادگار مانده از اهل بیت(علیهم السلام) به خوبی می توان مصادیق کارهای صالح و خداپسندانه ی فراوانی را مشاهده کرد که کارکرد اجتماعی آنها به ارمغان آوردن محبوبیت اجتماعی برای دارندگان این صفات الهی است، از این رو در این متن تلاش داریم با تکیه بر سخنان گوهر بار امام سجاد(علیه السلام) برخی از این کمالات و سجایای اخلاقی را مورد بررسی و واکاوی قرار دهیم.
یکی از کارهای بسیار ارزشمند و خداپسندانه ای که در زمره ی اعمال صالح است و مورد تأکید فرهنگ قرآن نیز به شمار می آید، برخورداری از روحیه سخاوتمندی و گشاده دستی است. البته سخاوتمندی که بدون هر گونه منت و اذیت و آزار باشد.
1-حسن رفتار و تبعیت واقعی از سبک زندگی اهل بیت(علیهم السلام)
یکی از مصادیق اصلی و راهبردی عمل صالح در اندیشه اسلامی، تبعیت و پیروی از اعتقادات و رفتارهای اهل بیت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) در سبک زندگی این بزرگان است. نوعاً افرادی که به درستی توانسته اند قول و فعل خود را همسو با اندیشه اهل بیت(علیهم السلام) نمایند، بهترین رفتار و منش دینی و اجتماعی را از خود نشان می دهند و از طرفی کسانی که تنها در مرتبه زبان و ادعای ظاهری به این شاخص دینی تمسک می جویند و رفتار و عملکردشان مطابق فرهنگ دینی و اجتماعی اهل بیت(علیهم السلام) نیست، نه تنها در میان مردم جایگاهی ندارند، بلکه از آنها به بدی یاد می شود. این مطب را به خوبی می توان در سخنان به یادگار مانده از امام سجاد(علیه السلام) مشاهده کرد: امام سجّاد (علیه السلام): «ألا و إنَّ أبغَضَ النّاسِ إلَى اللّه ِ مَن یَقتَدی بِسُنَّةِ إمامٍ و لا یَقتَدِی بِأعمالِهِ؛[3]هشدار که منفورترین مردم نزد خداوند کسى است که سیره امامى را برگزیند، ولى از کارهاى او پیروى نکند».
کسانی که میان رفتار و گفتارشان فاصله جدی وجود دارد، نه تنها انزجار و بدبینی عموم مردم را به سوی خود جلب می نمایند، بلکه نزد خدای متعال نیز به نکوهش از آنها یاد می شود. این مطلب را به خوبی می توان در آیات قرآن کریم مشاهده کرد: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ؛ کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ؛[4] اى کسانى که ایمان آورده اید! چرا سخنى مى گویید که عمل نمى کنید؟! نزد خدا بسیار موجب خشم است که سخنى بگویید که عمل نمى کنید!». باری به هر جهت جامعه اسلامی از کسانی که مدعی پیروی از اهل بیت(علیهم السلام) و شیعه گری هستند انتظار بیشتری دارد. از این رو هیچ گونه رفتار نامناسب و هنجار شکنانه ای را از آنها بر نمی تابند.
2-حُسن گفتار، اکسیر نفوذ در قلب ها
یکی دیگر از ارکان و شاخص های محبوبیت افراد در روابط اجتماعی، حُسن گفتاری است. برخی افراد علی رغم حُسن کرداری از هنر گفتاری مناسبی برخوردار نیستند و همین امر موجب کناره گیری دیگران از آنها شده است. نباید از یاد برد که منظومه معارف اسلامی همچون پازلی جامع و زیبا است که هر قطعه ی آن می بایست در جای مناسب خود قرار داشته باشد. از اینرو در فرهنگ قرآن نیز تأکید فراوانی بر سامان دادن ادبیات گفتاری شده است. «وَقُولُواْ لِلنَّاسِ حُسْنا؛[5] با مردم به نیکى سخن بگویید». و اینکه در آیه دیگری خدای متعال این چنین بر حُسن گفتار تأکید می فرماید: «وَقُل لِعِبَادِی یَقُولُواْ الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ؛[6] و به بندگانم بگو: «آنچه را که بهتر است بگویند». و یا اینکه در برخی از آیات دیگر راز محبوبیت و نفوذ پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) در میان مردم را در گفتار نرم و زیبای ایشان می داند. در فرهنگ سخنان امام سجاد(علیه السلام) نیز تأثیر شگفت انگیز سخن نیکو و آثار و برکات آن در زندگی این چنین مورد توجه و بیان قرار گرفته است: امام سجاد(علیه السلام): «اَ لْقَوْلُ الْحَسَنُ یُثْرِى الْمالَ وَ یُنْمِى الرِّزْقَ وَ یُنْسِئُ فِى الاَجَلِ وَ یُحَبِّبُاِلَى الاَهْلِ وَ یُدْخِلُ الْجَنَّةَ؛[7]گفتار نیک، ثروت را زیاد و روزى را فراوان مى کند، مرگ را به تأخیر مى اندازد، انسان را در خانواده محبوب مى کند و به بهشت وارد مى نماید».
3-هنر سخاوت و گشاده دستی
یکی از کارهای بسیار ارزشمند و خداپسندانه ای که در زمره ی اعمال صالح است و مورد تأکید فرهنگ قرآن نیز به شمار می آید، برخورداری از روحیه سخاوتمندی و گشاده دستی است. البته سخاوتمندی که بدون هر گونه منت و اذیت و آزار باشد. این قسم از سخاوتمندی است که زمینه ساز جلب رحمت الهی شده و آثار و برکات مادی و معنوی فراوانی را برای انسان در حیات دنیوی و آخروی به دنبال خواهد داشت. انسان های کریم همواره مورد توجه و محبوبیت آحاد جامعه قرار دارند بخصوص اگر رفتار کریمانه آنها برای رضایت خدای متعال و در جهت امداد رسانی به قشر کم برخوردار جامعه صورت پذیرد؛ کما اینکه در فرهنگ سخنان امام سجاد (علیه السلام) این چنین در منابع روایی نقل شده است: «سادَةُ النّاسِ فِی الدُّنْیا الاْسْخِیاءُ وَسادَةُالنّاسِ فِی الاْآخِرةِ الاْتْقِیاء؛[8] سرور و آقای مردم در دنیا سخاوتمندان و بخشندگان هستند و در جهان آخرت،پرهیزکاران، سرآمد دیگران خواهند بود».
پی نوشت ها:
[1]. بحارالأنوار ، ج 95، ص 298، ح 17.
[2]. سوره مبارکه مریم، آیه 96.
[3]. . الکافى ، ج 8 ، ص 234 .
[4]. سوره مبارکه صف، آیات2و3.
[5]. سوره مبارکه بقره، آیه 83.
[6]. سوره مبارکه اسراء، آیه 53.
[7]. خصال، ص 317، ح 100.
[8].صحیفة الإمام الرضا علیه السلام، ص86.
