در شرایطی که بیش از هر زمان، جامعه اسلامی ایران با مشکلات اقتصادی سختی روبرو است و شیوع بیماری کرونا نیز به این سختی ها اضافه شده و لطمه سنگینی به معیشت بسیاری از خانواده های ایرانی وارد شده است تا جایی که حتی قسمت قابل توجهی از قشر متوسط جامعه را نیز با تنگی معیشت روبرو کرده است «کمک های مؤمنانه» تدبیری عاقلانه و مؤمنانه است تا با گذر از این شرایط سخت به روزهایی با رفاه بیشتر امیدوار باشیم.
اما یکی از نکات مهم در این باره، ویژگی های آرمانی و مطلوب کمک های مؤمنانه است که باید با توجه به آن ویژگی ها، بر کیفیت و کمیت کمک های مؤمنانه بیافزاییم. رفتار امام حسین علیه السلام در کمک به نیازمندان، الگوی شایسته ای برای کمک های مؤمنانه امروز ماست که با برشمردن ویژگی های کمک های آن حضرت به نیازمندان، شاخصه های ایده آل کمک مؤمنانه را بررسی می کنیم.
درآمد مشروع
چنان که از عبارت «کمک های مؤمنانه» بر می آید، توجه به مبانی شرعی در این کمک ها الزامی است؛ چرا که یک مؤمن به خوبی می داند که تنها کمکی از ناحیه خدای متعال مورد قبول واقع می شود که از طریق رزق حلال صورت گرفته باشد چنان که قرآن کریم می فرماید: «إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقین؛ [1] خدا فقط از تقواپیشگان مى پذیرد.»
امام حسین علیه السلام بر خلاف بسیاری دیگر از مردم زمان خویش که با سهمیه خود از بیت المال امرار معاش می کردند از طریق کشاورزی و تولید محصولات کشاورزی کسب رزوی می نمودند و اغلب کمک های ایشان به نیازمندان از درآمد حاصل از کار شخص ایشان بود.
کمک مؤثر و جامع
گاهی افراد، هنگام برخورد با نیاز واقعی یک نیازمند، به اندازه کفایت، نیاز او را برطرف نمی کنند و در عمل، نه تنها گرهی از کار نیازمند باز نمی کنند بلکه او را سرخورده، ناامید، افسرده و سرگردان باقی می گذارند؛ اما رفتار امام حسین علیه السلام دقیقاً در نقطه مقابل این شیوه است. ایشان با دقت در شرایط نیازمند مورد نظر، جدای از مقدار اظهار نیاز او، زوایای دیگر نیازمندی او را نیز لحاظ می کردند و سعی می کردند کمکی کنند که همه ابعاد نیاز او را شامل شود.
به عنوان نمونه، شخصی که گویا در اتفاق ناخواسته ای مرتکب قتل پسر عموی خود شده بود و باید دیه آن را پرداخت می نمود به دو نفر که در مسجد نشسته بودند مراجعه نمود که نفر اول صد درهم و نفر دوم دویست درهم به او دادند ولی او نپذیرفت و گفت که به همه دیه نیاز دارد. سپس به امام حسین علیه السلام که در مسجد حضور داشتند مراجعه نمود و عرض حاجت کردند.
حضرت دستور داد تا ده هزار درهم به او بدهند سپس فرمود: «هذِه لِقَضاءِ دُیُونِک؛ [2] این برای ادای دیون تو.» و فرمان داد که ده هزار درهم دیگر به او بدهند، سپس فرمود: «هذِه تَلُمُّ بِها شَعثَک وَ تَحسُنُ بِها حالُک وَ تُنفِقُ مِنها عَلی عِیالِک؛ [3] این، برای رفع پریشانی و حسن حال و مخارج عائله تو.»
کمک های مؤمنانه نباید به شیوه ای غیر خلّاقانه و بدون نظر به شرایط نیازمندان و ابعاد دیگر احتیاجات تبدیل شود، بلکه باید همگام با تهیه مواد خوراکی حداقلی، شئون دیگر نیازهای آنان نیز مورد توجه قرار گیرد.
حفظ آبروی نیازمندان
در شرایط فعلیِ جامعه ما و با پیوستن خیل قابل توجهی از خانواده های متوسط جامعه به قشر نیازمند، توجه به آبروی خانواده های نیازمند بیش از هر زمان دیگری ضروری خواهد بود. از این رو، کمک های مؤمنانه، باید با رعایت حداکثری و دقیق آبروی خانواده ها صورت گیرد. شیوه امام حسین علیه السلام برای کمک به نیازمندان، بهترین الگو در این باره به شمار می رود. اهداء محترمانه کمک از پشت در، از جمله مصادیق اهمیت به آبروی نیازمندان است. [4]
یکی از مصادیق خدشه دار کردن آبروی افراد، آن است که آن ها را برای گرفتن کمک، در حال انتظار باقی گذاریم. چنین رفتاری هرگز در قاموس امام حسین علیه السلام جایی ندارد. ایشان در کمترین زمان ممکن، نیازمند را با دست پُر راهی می کردند.
ایثار به موقع
گاهی لازم است انسان در مقابل نیازمندی که نیاز شدیدتری دارد، حتی از نیاز خود صرف نظر کند و او را بر خود و خانواده خود مقدم بدارد. کمک مؤمنانه همیشه نسبت به اضافه درآمد و مازاد بر نیاز انسان محقق نمی شود بلکه گاهی در مواجهه با شدت نیاز یک نیازمند باید از چیزی که به آن نیاز داریم نیز بگذریم.
در کمک های مؤمنانه نباید نگاه سیاسی و اعتقادی داشت بلکه کمک مؤمنانه باید شامل همه نیازمندان از هر طیف و گروهی بشود.
بر همین اساس، امام حسین علیه السلام هنگام روبرو شدن با شدت فقر و نیاز سائلی که به ایشان مراجعه کرده بود تمام دویست درهم خرجی که برای خانواده خود قرار داده بود را به فقیر دادند و قبل از آن، دلیل این کار را خطاب به غلام خود، این گونه بیان کردند: «فَهاتِها فَقَد أَتى مَن هُو أَحَقُّ بِها مِنهُم؛ [5] آن ها را بیاور، زیرا اکنون کسی که از خانواده ام به این پول نیازمندتر است، به در خانه ما آمده است.»
کمک به همه نیازمندان، حتی مخالفان
یکی از اصول کمک های مؤمنانه این است که هنگام کمک کردن به نیازمندان، آن ها را گلچین نکنیم و عقاید و نظرات سیاسی و سلایق رفتاری آن ها، مانع از کمک ما به آنان نشود. این مسأله، یکی از درس هایی است که از سیره اخلاقی امام حسین علیه السلام در کمک به نیازمندان برداشت می شود.
ایشان در حالی به عیادت یکی از مخالفان پدرشان امیر المؤمنین علیه السلام به نام اسامة بن زید رفتند که او از سنگینی قرض هایی که بر عهده داشت غصه دار بود. امام حسین علیه السلام مبلغ سنگین قرض های او را بر عهده گرفت و نگرانی او بابت مردن پیش از اداء قرض هایش را برطرف ساخت. [6]
این رفتار حضرت نشان دهنده آن است که در کمک های مؤمنانه نباید نگاه سیاسی و اعتقادی داشت بلکه کمک مؤمنانه باید شامل همه نیازمندان از هر طیف و گروهی بشود.
اندک دانستن کمک خود
یکی از موانع رشد و گسترش کمک های مؤمنانه، بزرگ شمردن آن ها از سوی کسانی است که این کمک ها را انجام می دهند. این مسأله، آفتی در راه رشد و گسترش کمک های مؤمنانه است. این در حالی است که امام حسین علیه السلام با آن سخاوت شگفت آور خویش که گاهی در سخت ترین شرایط کمک های قابل توجهی می نمود، باز هم کار خویش را بزرگ نمی پنداشت و حتی از نیازمند مراجعه کننده عذرخواهی نیز می کرد.
آن حضرت در یکی از موارد، چهار هزار درهم را به همراه دو لباسی که متعلق به خود بود به فقیر داده و عذرخواهی نیز کرده و فرمودند: «خُذْهَا فَإِنِّی إِلَیْکَ مُعْتَذِرٌ... ؛ [7] بگیر این مقدار دینار را، من به خاطرکمى آن از تو عذر مى خواهم و بدان که من نسبت به تو مهربانم.»
این رفتار حضرت نشان از دو ویژگی درونی امام حسین علیه السلام است؛ یکی، همت عالی آن حضرت که عطای بسیار خود را کمتر از شأن خود می دانند و دیگر این که، عطش درونی حضرت نسبت به دستگیری از نیازمندان بسیار بالاست تا جایی که دوست دارد کمک او مؤثرتر و کارآمدتر باشد.
پی نوشت
[1] سوره مائده، آیه 27.
[2] العلایلی، عبد الله(وفات: 1996 میلادی)، سمو المعنى فی سمو الذات أو أشعة من حیاة الحسین، ص152 به نقل از عقد اللآل فی مناقب الآل.
[3] همان.
[4] ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على، مناقب آل أبی طالب علیهم السلام (لابن شهرآشوب) - قم، چاپ: اول، 1379 ق، ص 65.
[5] ابن عساکر، علی بن حسن؛ تاریخ مدینة دمشق و ذکر فضلها و تسمیة من حلها من الأماثل أو اجتاز بنواحیها من واردیها و أهلها، دار الفکر، بیروت 1415 ه.ق، ج14، ص185.
[6] ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على، مناقب آل أبی طالب علیهم السلام (لابن شهرآشوب) - قم، چاپ: اول، 1379 ق، ص 64.
[7] همان، ج 65.
