یکی از مهمترین و کاربردی ترین سؤالاتی که در خصوص سیره و سبک زندگی پیامبراکرم(صلی الله علیه و اله) ذهن و فکر محققان و اندیشمندان اسلامی و همچنین مستشرقین را به خود جلب کرده موضوع چگونگی نفوذ پیامبر در قلب های میلیاردها انسان روی زمین است. در طول قرن ها شاهد نفوذ هر چه بیشتر پیامبراکرم(صلی الله علیه و اله) در میان دور افتاده ترین اقوام و اجتماعات انسانی بوده ایم. به راستی راز این همه قداست و محبوبیت آخرین پیامبر الهی درمیان جوامع مختلف انسانی چه بوده است؟
معجزه ی اخلاق و سبک زندگی پیامبر(صلی الله علیه و اله)
با رجوع و تأمل در آیات کلام الله مجید به خوبی می توان به جواب روشن و متقنی در خصوص راز نفوذ پیامبر (صلی الله علیه و اله) در قلب های بشریت دست پیدا کرد، خدای متعال با معرفی پیامبر خود به عنوان مظهر اخلاق حمیده و نیکو و به روشنی ایشان را نمونه روشن انسان کامل معرفی فرموده است و کمالات اخلاقی ایشان را ستوده و این چنین از این راز قرآنی پرده بر داشته است و می فرماید: «وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ؛ وَ إِنَّکَ لَعَلى خُلُقٍ عَظیمٍ؛[1] و براى تو پاداشى عظیم و همیشگى است! و تو اخلاق عظیم و برجستهاى دارى». خدای متعال در آیات دیگری با برشمردن اخلاق نیکو و فضایل اخلاقی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) جلوه ای از اخلاق نبوی را معرفی کرده و آن را سبب نفوذ در قلب ها و محبوبیت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) معرفی کرده و می فرماید: «فَبِما رَحمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُم ۖ وَلَو کُنتَ فَظًّا غَلیظَ القَلبِ لَانفَضّوا مِن حَولِکَ ۖ؛[2]به (برکت) رحمت الهی، در برابر آنان [مردم] نرم (و مهربان) شدی! و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو، پراکنده می شدند. پس آنها را ببخش و برای آنها آمرزش بطلب! و در کارها، با آنان مشورت کن! اما هنگامی که تصمیم گرفتی، (قاطع باش! و) بر خدا توکل کن! زیرا خداوند متوکلان را دوست دارد».
جلوه های ماندگار از معجزه رفتاری پیامبر(صلی الله علیه و اله)
ریشه و اساس زندگی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) بر مدار فضایل و کمالات اخلاقی می چرخید؛ اخلاق حمیده پیامبراکرم(صلی الله علیه و اله) به گونه ای بود که در تمام ابعاد و لایه های زندگی ایشان(فردی، خانوادگی، اجتماعی و سیاسی و اقتصادی) نمایان شده بود، به گونه ای که اخلاق مداری و انسان دوستی محور اصلی و پای ثابت سبک زندگی نبوی به شمار می آمد، از این رو خدای متعال از ایشان به عنوان برترین الگوی زندگی مطلوب یاد می نماید و ایشان را به عنوان اسوه به بندگان خود معرفی می فرماید: «لَقَد کانَ لَکُم فی رَسولِ اللَّهِ أُسوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَن کانَ یَرجُو اللَّهَ وَالیَومَ الآخِرَ وَذَکَرَ اللَّهَ کَثیرًا؛[3]مسلّماً برای شما در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی بود، برای آنها که امید به رحمت خدا و روز رستاخیز دارند و خدا را بسیار یاد می‌کنند».
صحبت کردن و قلم فرسایی در حوزه های مختلف زندگی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) در یک مقاله که اجحاف است، بلکه در قالب هزاران کتاب حق آن اداء نخواهد شد؛ چرا که او کسی است که از لحاظ معنوی به « سدرة المنتهی»[4] قدم گذارده است و خدای متعال و تمام فرشتگان عالم به او درود و سلام فرستاده اند، او کسی است که علاوه بر اینکه تمام اخلاق پسندیده را در خود جمع کرده است، با شوق و اشتیاق وافر به دنبال نجات و هدایت بشر به سوی خوبی ها بوده است. از پیامبر (ص) نقل شده است: «انما بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ؛[5] همانا من فقط مبعوث شدم تا خصلت هاى پسندیده اخلاقى را کامل کنم». باری به هر جهت «آب دریا را اگر نتوان کشید. هم به قدر تشنگی باید چشید.
1-سیره و رفتار فردی
ساده زیستی و بی پیرایگی
یکی از مهمترین و زیباترین خصویات و فضایل فردی پیامبراکرم(صلی الله علیه و اله) ساده زیستی، بی پیرایگی، و عدم وابستگی و دنیا گرایی است. برخلاف بسیاری از ملوک و پادشاهان و رهبران جوامع انسانی، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) در سلوک و بندگی خود در حیات مادی به همگان نشان داده که کمترین وابستگی و دل بستگی به دنیا و زخارف مادی ندارد و چیزی را برای خود طلب نمی نماید، با تمام سختی ها و مشکلاتی که در مسیر رسالت متحمل شد، شاهد هستیم که حضرت این گونه عمل می نمودند: «قُلْ مَا سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ ۖ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَى اللَّهِ ۖ وَهُوَ عَلَىٰ کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ؛[6] بگو: هر اجر و پاداشی از شما خواسته‌ام برای خود شماست؛ اجر من تنها بر خداوند است، و او بر همه چیز گواه است!». سادگی و بی پیرایگی حضرت در اخلاق فردی، در معاشرت، در نشست و برخاست، و وجوه گوناگون زندگی فردی هر کسی را شیفته ی حضرت می نمود. پیامبراکرم(صلی الله علیه و اله) ساده زیستی را به عنوان یک اصل رکین پاس می داشت و از جلال و شوکت ظاهری بیزار بود و همین سادگی و بی تکلفی دل ها را لبریز از دوستی حضرت می نمود.[7] شهید مطهری(ره) در این خصوص این چنین بیان داشته است: «پیامبران در زی قناعت و سادگی بودند، آنها دل ها را پر می کردند؛ اما نه با جلال و دبدبه های ظاهری؛ بلکه با جلال و حشمت های معنوی که توأم با سادگی بود».[8]
آراستن زندگی با عنصر نظم و انضباط و برنامه ریزی اصولی
برخی افراد هر چند در ارتباطات اجتماعی جلوه ی زیبایی را از خود نشان می دهند، ولی وقتی با زندگی فردی و خصوص آنها آشنا می شویم متوجه آشفتگی، بی نظمی، نازیبایی می شویم، این در حالی است که سبک زندگی الهی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) تهی از این نواقص بود، زیبایی های زندگی فردی و خصوصی ایشان بسیار جذاب و شگفت انگیز بود، به طور مثال رعایت نظم و انضباط در کارهای شخصی همه را به تحسین و تمجید وا می داشت. در منابع روایی در خصوص سیره فردی و نظام و انضباط پیامبر (صلی الله علیه و اله) نقل شده است که روزی امام حسین(علیه السلام) در باره ی برنامه و وضع زندگی -خصوصی- پیامبر(صلی الله علیه و اله) در داخل خانه پرسش کرد و ایشان فرمودند: وقتی پیامبر(صلی الله علیه و اله) به خانه می رفت، اوقات خویش را سه قسمت می کرد، بخشی را برای [عبادت]خدا، بخشی را برای خانواده خود، و بخشی را به خود اختصاص می داد، سپس بخشی را که به خود اختصاص داده بود میان خود و میان مردم تقسیم می کرد و به مردم می رسید و عام و خاص را می پذیرفت و چیزی از آنها مضایقه نمی کرد».[9]
رعایت بهداشت ظاهری و معنوی
سبک زندگی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) مملو از زیبایی های بهداشت معنوی و ظاهری بود، ایشان در الزامات و اصول بهداشت معنوی اسوه متقیان، زاهدان، عابدان و پرهیزکاران بود، ارتباط صحیح، ضابطه مند، اصولی و برنامه ریزی شده ای که با خدای متعال بر قرار کرده بود، جلوه ی تمام نمای تعادل و میانه روی بود، ایشان علاوه بر بهداشت معنوی در بهداشت ظاهری نیز سرآمد پاک سیرتان و نیک نامان عالم بود، توجه و اهتمامی که به نظافت و بهداشت ظاهری داشت، اهمیت این موضوع را در شریعت اسلامی برای همگان روشن ساخته بود.
نوع برخورد ایشان نه تنها با دوستان و هم کشیان، بلکه با دشمنان و معاندان حتی خطاکاران نیز بر مدار و محور اخلاق مداری می چرخید، تواضع، انعطاف پذیری حسن خلق، نرمش، ایثار، جود و سخاوتمندی، تغافل، مواسات و دستگیری از دیگران در ورابط اجتماعی صبر و مدارا،..از ایشان جلوه واقعی انسان کامل را به نمایش در آورده بود.
2- سیره و رفتار فردی خانوادگی
عشق و رزی خوش اخلاقی با همسر و اهل خانه
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) علاوه بر حوزه اخلاق فردی که اسوه تمام نمای انسان کامل بود در زندگی خانوادگی نیز همچون دایرة المعارفی از فضایل و کمالات اخلاقی رویکرد انسان دوستانه و اخلاق مدارانه داشت، از اینرو اگر پیروان و شیفتان حضرت گوشه ای از آن فضایل و مکارم اخلاقی را در زندگی خود رعایت می کردند سعادت، آرامش، خوشبختی ظاهری و آخروی را برای خود و خانواده شان به رامغان می بردند. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) در خصوص نوع ارتباط با اهل خانه و عشق و رزی و خوش اخلاقی با همسر و اهل خانه این چنین به همگان سفارش می فرمودند:«أحسَنُ النّاسِ أیمانا أحسَنُهُم خُلُقا و ألطَفُهُم بِأَهلِهِ، و أنا ألطَفُکُم بِأَهلی؛[10] نیک ایمان ترین مردمان، کسى است که خوشاخلاق ترین آنها باشد و با خانوادهاش مهربان تر باشد، و من، مهربان ترین شما با خانوادهام هستم».
مدارا و نرمش با اهل خانه
به اذعان سیره پژوهان و محققان اسلامی همسران پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) دارای روحیات متفاوتی بودند، برخی از همسران پیامبراکرم(صلی الله علیه و اله) به جهت روحیه خشک و تندی که داشتند یا به سبب حسادت با همسران دیگر و با به دلایل دیگر موجبات ناراحتی و اذیت حضرت را فراهم می کردند و ایشان را رنجیده خاطر می نمودند، با این وجود هیچگاه حضرت از مسیره رفق و مدارا با ایشان خارج نمی شدند.[11]
قدردانی و پاس داشت زحمات همسر
یکی دیگر از زیبایی های اخلاقی رسول اکرم(صلی الله علیه و اله) در خانه و ارتباط با همسران قدردانی از زحمات و تلاش های آنها بود، بدون شک اگر همه مردان در خانه این کلید طلایی در زناشویی خود اهتمام جدی داشته باشند و تلاش های بی دریغ و شبانه روزی همسر خود را در منزل نیک بشمارند و قدردان کوشش های آنها باشند، عشق، محبت، زندگی مسالمت آمیز توأم با آرامش سرتاسر زندگیشان را فرا می گرفت و مشاجرات و درگیری های لفظی و کلامی به حداقل ممکن می رسید. «عَنْ عائِشَةَ: کانَ رَسولُ الله صلی الله علیه و آله لایَکادُ یَخْرُجُ مِنَ الْبَیْتِ حَتّی یَذکُرَ خَدیجَةَ فَیحْسُنَ الثَّناءَ عَلَیْهاوَالاسْتَغْفارَ لَها. فَذَکَرَها ذاتَ یَومٍ فَحَمَلَتْنی الْغَیرَةُ فَقُلْتُ عَوَّضَکَ اللهُ مِنْ کَبیرَةِ السِّنِّ قالَتْ فَرَأیْتُ رَسولَ اللهِ غَضِبَ غَضَباً شَدیداً...؛[12] عائشه گوید: رسول خدا از خانه بیرون نمی رفت، مگر اینکه خدیجه را به نیکی یاد می کرد و برای او استغفار می نمود. روزی از او یاد کرد من حسد بردم و گفتم: خداوند جایگزین آن پیرزن به تو عطا کرده است!! پیامبرشدیداً خشمگین شد».
3- سیره و رفتار اجتماعی
پیامبراکرم(صلی الله علیه و اله) در روابط اجتماعی نیز سرآمد و اسوه نیک نامان و پرهیزگاران عالم بود، نوع برخورد ایشان نه تنها با دوستان و هم کشیان، بلکه با دشمنان و معاندان حتی خطاکاران نیز بر مدار و محور اخلاق مداری می چرخید، تواضع، انعطاف پذیری حسن خلق، نرمش، ایثار، جود و سخاوتمندی، تغافل، مواسات و دستگیری از دیگران در ورابط اجتماعی صبر و مدارا،..از ایشان جلوه واقعی انسان کامل را به نمایش در آورده بود. جلوه ی زیبایی از اخلاق اجتماعی را در سخنان ایشان به خوبی می توان مشاهده کرد. رسـولخـدا (صلی الله علیه و اله ) فـرمود: «بهترین اخلاق دنیا و آخرت را به شما خبر ندهم؟ گذشتن از کسى است که به تو ستم کرده و پیوستن با کسی که از تو بریده و نیکى باکسی که به تو بدى کرده و بخشیدن به کسی که تو را محروم ساخته».[13]
پی نوشت ها:
[1]. سوره مبارکه قلم، آیت 3و4.
[2]. سوره مبارکه آل عمران آیه ۱۵۹.
[3]. سوره مبارکه الأحزاب آیه ۲۱.
[4]. پاکتچی، احمد، بازخوانی مفهوم سدره المنتهی با رویکرد گفتمانی، فصلنامه صحیفه مبین، ش۵۸، ص 9. «در بین اهل عرفان به عنوان نمادی برای والاترین درجه قرب به پروردگار مطرح بوده است».
[5]. السنن الکبرى: ج 10 ص 323 ح 20782 عن أبی هریرة، کنز العمّال: ج 11 ص 420 ح 31969.
[6]. سوره مبارکه سبأ، آیه 47.
[7]. سید غلامرضا حسینی، سیره و رفتار فردی پیامبر اسلام(ص) و ائمه(ع)، 95.
[8]. شهید مطهری، سیره نبوی، 55-56.
[9]. الطبقات کبری، ج1، ص 423.
[10]. عیون أخبار الرضا علیه السلام: ج 2 ص 38 ح 109.
[11]. سید غلامرضا حسینی، سیره و رفتار فردی پیامبر اسلام(ص) و ائمه(ع)، 156.
[12]. کشف الغمة فی معرفة الأئمة (ط - القدیمة)، ج1، ص512.
[13]. اصول کافى ج : 3 ص : 166 روایة :«... عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص فِى خُطْبَتِهِ أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِخَیْرِ خَلَائِقِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ ...»
