پدر و مادر حضرت مهدی (عج)
پدر بزرگوار آن حضرت امام حسن عسکری علیه السلام، یازدهمین امام شیعیان است که در سال 232 ه . ق در شهر مدینه چشم به جهان گشود و در بیست و دو سالگی مسؤولیت امامت و رهبری امت اسلامی را برعهده گرفت و به مدت شش سال، علی رغم سخت گیری های خلفای عباسی به ارشاد و تربیت مردم پرداخت. و سرانجام به دست معتمد عباسی در سال دویست و شصت هجری به شهادت رسید. مادر امام زمان (عج) بنابر قولی بانوی بسیار بزرگواری از نوادگان شمعون یکی از حواریون حضرت عیسی است. از وی با نام هایی چون نرجس خاتون، سوسن، مریم، ریحانه و... یاد شده است. این بانوی پاکدامن، به صورت معجزه آسا و بر اساس یک نقشه حساب شده از روم به مدینه منتقل می شود و آن گاه، تحت نظر حکیمه خاتون دختر امام جوادعلیه السلام و عمه حضرت امام حسن عسکری علیه السلام کاملا با تعالیم اسلامی آشنا می گردد و به جهت برخورداری از کمالات والای معنوی به افتحار همسری امام یازدهم نائل آمده و در همان سال اول ازدواج حضرت مهدی (عج) از ایشان متولد می شود. به روایتی این بانوی پرهیزگار در سال 261 ه . ق و بنابر نقل دیگری، یک سال پیش از شهادت حضرت عسکری علیه السلام از جهان رخت بربسته اند. قبر شریفشان در کنار مرقد مطهر امام یازدهم در سامرا واقع شده است. این بانوی بزرگوار در تقوا و آراستگی به فضایل اخلاقی به جایی رسیده بودند که حکیمه خاتون عمه حضرت امام حسن عسکری علیه السلام، که خود از بانوان با ظمت خاندان امامت هستند، او را بر خود مقدم داشته می فرمود: تو بانوی من و خاندانم هستی و با جان و دل خدمتگزاریت می کنم. (1)
و حتی نقل شده است که امیرالمؤمنین علی علیه السلام از ایشان سال ها پیش از تولدش، با تعبیر بهترین بانوان یاد کرده اند. (2)
تولد حضرت مهدی (عج)
از آنجا که خلفای عباسی از طریق روایات فراوانی، که از پیامبراکرم صلی الله علیه وآله و ائمه اطهارعلیهم السلام نقل شده بود، می دانستند که به زودی در خاندان اهل بیت فرزندی متولد خواهد شد که اساس حکومت های ظالمانه را از ریشه ویران خواهد ساخت، لذا سال ها پیش از تولد امام مهدی (عج) ائمه را همواره تحت نظر داشتند تا از تولد چنین مولودی جلوگیری به عمل آورند. به همین دلیل، مساله حمل و تولد امام زمان علیه السلام همانند جریان تولد حضرت موسی علیه السلام از دیده مردم و سردمداران خلافت عباسی، علی رغم گماردن ماموران پیدا و پنهان و همین طور تفتیش و جست وجوهای فراوان در نهان بود. اما آن چه مسلم است آن حضرت در روز جمعه پانزدهم شعبان سال 255 ه . ق در سامرا چشم به جهان گشودند.
حکیمه خاتون جریان ولادت امام زمان (عج) را این گونه بیان می کنند: ابو محمد حسن بن علی علیه السلام کسی را به دنبال من فرستاد و چون به خدمت آن حضرت رسیدم به من فرمود: عمه جان امشب را در منزل ما بمان چون پانزدهم شعبان است. امشب خدای متعال حجت خود را در زمین ظاهر خواهد ساخت. عرض کردم: مادر او کیست؟ حضرت فرمودند: نرجس. گفتم: اما در وی اثری از حمل دیده نمی شود. امام علیه السلام فرمودند: آنچه گفتم به زودی واقع خواهد شد... نیمه های شب وقتی برای نماز بیدار شدم به نرجس خاتون نگاه کردم، اثری از حمل و یا درد وضع حمل در او ندیدم. به خارج از اتاق رفته، نشانه های اولیه طلوع فجر را در آسمان دیدم. اندکی در سخن امام حسن عسکری علیه السلام که فرموده بود امشب حجت الهی چشم به جهان بازخواهد کرد دچار شک شدم. درست در همین لحظه بود که امام از اتاق خود مرا صدا کردند و فرمودند: عمه عجله نکن امر تولد فرزندم نزدیک است. در جای خود نشستم و به تلاوت آیات قرآن مشغول شدم. طولی نکشید که نرجس خاتون از خواب بیدار شد. از او سؤال کردم آیا چیزی احساس می کنی؟ پاسخ داد: آری عمه جان. آن گاه بستر او را آماده ساخته دلداریش دادم، در این لحظه، ناگهان حالتی چون خواب بر من غلبه کرد پس از مدتی با صدای امام حسن عسکری علیه السلام که می فرمود: ای عمه فرزندم را نزد من بیاورید. از آن حال خارج شدم. متوجه شدم که فرزند نرجس که چهره اش از نهایت زیبایی چون قرص ماه درخشان بود، در کنار اوست. او را در آغوش گرفته به خدمت پدر بزرگوارش بردم. آن حضرت با خوشحالی فرزند خود را در برگرفتند و در گوش راست او اذان و در گوش چپ اش اقامه گفتند. آن گاه به من فرمودند: کودک را به مادرش برگردان و خبر ولادت او را به کسی نگو. (3)
گرچه حضرت امام حسن عسکری علیه السلام پس از تولد فرزند بزرگوارشان، برای جلوگیری از وقوع اختلافات بعدی او را به برخی شیعیان مورد اعتماد نشان دادند و مساله جانشینی و امامت او را پس از شهادت خود به آنان گوشزد نمودند. با این همه، برای این که وجود مقدس حضرت مهدی (عج) از خطر دستیابی خلیفه عباسی در امان باشد، او را از دیدرس مردم دور ساختند. نقل شده است بدین منظور، چهل روز پس از تولد، ایشان را به محل نامعلومی فرستادند و بعدها نیز او را به مدینه منتقل ساختند تا در کنار مادربزرگ حضرت عسکری که بانوی بسیار بزرگواری بود، به صورت ناشناس زندگی کنند.
دوره غیبت صغری
در سال 260 ه . ق حضرت امام حسن عسکری علیه السلام به دست خلیفه عباسی شهید شد. از این پس، دوره جدیدی از زندگی امام مهدی (عج)، که به غیبت صغری معروف است، آغاز شد. این دوره حدود شصت و نه سال یعنی تا سال سیصد و بیست و نه هجری طول کشد.
گرچه در این مدت به دلیل برخی مصالح، از جمله در امان ماندن از خطراتی که جان آن حضرت را از سوی دشمنان تهدید می کرد، امام علیه السلام از نظرها پنهان بودند، اما حضرت تعدادی افراد وارسته و با تقوا را به عنوان نائب خاص خود به مردم معرفی کردند تا هر یک از ایشان سؤالات و مشکلات خود را به وسیله آنان به امام علیه السلام برسانند و از طریق امام پاسخ دریافت نمایند. نواب دوره غیبت صغری چهار نفر بودند که به ترتیب عبارتند از:
1. ابو عمرو، عثمان بن سعید، که از سن یازده سالگی در حضور ائمه قبلی مشغول خدمت بوده است و از اصحاب مورد اعتماد امام هادی علیه السلام و امام عسکری علیه السلام محسوب می شوند. وی از سال 260 تا 267 ه . ق منصب نیابت امام زمان (عج) را عهده دار بود.
2. ابوجعفر محمد بن عثمان: وی فرزند نائب اول امام عصر (عج) است که از سال 267 تا 305 ه . ق عهده دار منصب نیابت خاص بود.
3. ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی: این عالم بزرگوار از سال 305 ه. ق تا 326 ه. ق یعنی حدود بیست و یک سال نیابت امام عصر (عج) را عهده دار بود.
4. ابوالحسن علی بن محمد سیمری: وی حدود سه سال یعنی از سال 326 تا 329 ه . ق به عنوان نایب خاص امام (عج) به انجام وظیفه مشغول بود.
همان گونه که اشاره شد، نواب خاص دوره غیبت صغری در غیاب امام به انجام برخی وظایف مشغول بودند که از جمله آن ها: زدودن شک و حیرت مردم درباره تولد امام زمان (عج); حفظ امام از خطراتی که او را تهدید می کند از راه پنهان داشتن مکان او; پاسخگویی به پرسش های فقهی و اعتقادی مردم; مبارزه با مدعیان دروغین نیابت; آماده سازی مردم برای پذیرش غیبت کبری; کمک به نیازمندان و توزیع وجوه شرعی و...
دوره غیبت کبری
در سال 329 ه . ق و به دنبال رحلت چهارمین نائب خاص امام زمان (عج) دوره غیبت صغری به پایان رسید و از این پس دوره غیب ت کبری، که در آن نائب خاصی از سوی امام تعیین نشده است، آغاز گشت. این دوره یکی از برهه های سخت زندگی شیعیان است. اولا، طول مدت این دوره بر کسی مشخص نیست. به علاوه، در این دوره وقایع بسیار سخت و دشواری به وقوع پیوست که حفظ اعتقادات و پایبندی به احکام و مقررات دینی را مشکل ساخت. در این دوره از تاریخ حیات بشری، فقهای عظام از سوی ائمه اطهارعلیهم السلام و از جمله امام مهدی (عج) به عنوان نائبان عام مسؤولیت رهبری سیاسی و پاسخگویی به مسائل فکری و اعتقادی مردم را عهده دار هستند و همین مساله منشاء و ریشه «ولایت فقیه » در نظام سیاسی و اجتماعی جامعه اسلامی محسوب می شود.
فلسفه غیبت حضرت حجت (عج)
همان گونه که هیچ امری در نظام هستی بدون علت نیست، غیبت امام زمان هم برای خود علل و ادله ای دارد و برای آن چندین دلیل در روایات ذکر شده است. از جمله: امتحان و آزمایش مردم; حفظ وجود امام (عج) از خطرات که او را تهدید می کرد; فراهم شدن زمینه آمادگی فکری و فرهنگی و روانی در مردم برای تشکیل حکومت جهانی و...
علاوه بر این، اگر به حقیقت معنای امامت در جهان بینی مکتب اهل بیت علیهم السلام توجه شود، به خوبی این نکته روشن خواهد شد که امام علاوه بر وظیفه راهنمایی و ارشاد و رهبری مردم، در حفظ نظام هستی نیز مؤثر است. در روایت آمده است که اگر لحظه ای زمین از امام و حجت الهی خالی بماند، اهلش را در کام خود فرو می برد. امام سجادعلیه السلام در این باره فرمودند: همان گونه که ستارگان و سیارات وسیله حفظ نظام کیهانی هستند، ما هم وسیله حفظ اهل زمین هستیم. به برکت وجود ماست که آسمان بر زمین فرود نمی آید. اگر ما نبودیم زمین اهلش را فرو می برد... آن گاه در ضمن یک تشبیه بسیار زیبا می فرمایند: استفاده مردم از امام غائب همانند استفاده آنان از خورشید در پشت ابر است... (4)
اما این که وظیفه مردم در این دوره چیست؟ در یک کلام می توان گفت: وظیفه مردم در دوره غیبت تلاش برای فراهم سازی زمینه ظهور از طریق رعایت احکام و تعالیم عالیه اسلام است. این کار تنها از طریق شناخت کامل امام علیه السلام و خودسازی فردی و جامعه و... قابل تحقق است.
اوضاع و شرایط آخرالزمان
بنابر آنچه در مجموعه رهنمودهای پیامبراکرم صلی الله علیه وآله و ائمه اطهار وارد شده است، در دوره غیبت به دلیل عدم دسترسی مردم به امام (عج) و غرق شدن در زرق و برق دنیا و همین طور دور شدن از فضائل اخلاقی و انسانی و بی توجهی به احکام و ارزش های الهی، انسان ها با انواع مشکلات فرهنگی و اجتماعی و اعتقادی روبرو می شوند. از این پیشامدهای تلخ که سعادت افراد بشر را تهدید خواهد کرد با تعبیرات مختلف یاد شده است تا شاید مردم از طریق تامل در آثار زیانبار این امور، از پدید آمدن این وقایع جلوگیری به عمل آورند. در این باره امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرمایند: در این زمان بی توجهی به احکام و ارزش های الهی به اندازه ای رواج پیدا خواهد کرد که مردم کسی را که امر به معروف می کند آدم پست و ذلیل به حساب می آورند. در مقابل، کسی را که به انواع گناهان و آلودگی ها مرتکب می گردد ستایش خواهند کرد. (5)
در جای دیگر تصریح دارند که در این دوره مردم فقیر خوار و زبون و انسان های مؤمن ضعیف و حقیر و اندیشمندان و افراد با فضیلت پست و بی مقدار شناخته می شوند. در مقابل، شخص فاسق محترم به حساب آمده و ستمگر و ظالم مورد تعظیم و احترام قرار می گیرد. حق ضعیف در بینشان پایمال شده و انسان های قوی از نظر مال و امکانات زمام امور را به دست می گیرند. (6)
امام صادق علیه السلام هم در این باره چنین می فرمایند: در این زمان انسان های فاسق توانمند و پسندیده محسوب شده... راه های خیر خالی از رهرو شده و راه های ناشایست پر از رهرو می گردد. مردم این زمان ثروتمندان را از انسان های با ایمان گرامی تر می دانند... انواع گناهان نظیر رباخواری و قمار و... رواج می یابد و کسی از آن ها جلوگیری به عمل نمی آورد. افراد پست و لاابالی انسان های با فضیلت و بزرگوار را تحقیر می کنند. هرج و مرج عمومیت پیدا کرده اغلب مردم به جای حق (7) تابع قدرت می شوند... ترک احکام الهی شیوع یافته حکم های باطل و برخلاف حکم خدا رواج پیدا می کند... لازم به تذکر است که این بی توجهی به احکام و ارزش های دینی فقط در مورد تعالیم اسلام نخواهد بود بلکه در نتیجه هواپرستی مردم از آموزه های همه ادیان رویگردان خواهند شد. امام صادق علیه السلام در این باره تصریح دارند که: در آن زمان می بینی که پیروان همه ادیان تحقیر می شوند و حتی هر کس که یک فرد دیندار را دوست داشته باشد. مردم ارتباط با او را تحریم می کنند و از خود می رانند.
توضیحاتی که در کتاب های سایر ادیان نیز در این باره ذکر شده است جالب به نظر می رسد. به عنوان مثال در آیاتی از انجیل آمده است:
اما این را بدان که در ایام آخر، زمان های سخت پدید خواهد آمد، زیرا که مردمان خودپرست خواهند بود و طماع و لاف زن و متکبر و بدگو و نامطیع والدین و ناسپاس و ناپاک و بی الفت و کینه توز و غیبت گر و ناپرهیز و بی مروت و متنفر از نیکی و خیانت کار و تند مزاج و مغرور که عشرت و عیاشی را بیش تر از خدا دوست می دارند. گاهی به ظاهر صورت دینداران را دارند ولی در واقع منکر آنند. (9)
بدیهی است زمانی که جامعه ای این ویژگی های اخلاقی و فرهنگی را پیدا کرد، با انواع مشکلات و گرفتارهای فردی و اجتماعی روبرو خواهد شد. از جمله این گرفتاری ها جنگ های خانمانسوز و پیدایش سلطه های استکباری و رواج ظلم و ستم در سرتاسر جهان، و شیوع انواع امراض و آلودگی های بهداشتی و وقوع زلزله و سیل های ویران گر و قحطی ها و...
لازم به ذکر است که علی رغم این پیشامدها، که ناشی از عملکردهای غلط افراد جوامع است، این گونه نیست که به طور کلی زمین از افراد باتقوا و شایسته خالی شود، بلکه عده ای انسان های بسیار بزرگواری هم خواهند بود که در آن شرایط بسیار سخت از طریق رعایت احکام الهی به مراتب والای اخلاق و تقوا دست خواهند یافت و حتی حکومت و یا حکومت هایی را در آخرالزمان ایجاد خواهند کرد که خود زمینه ساز حکومت جهانی حضرت مهدی (عج) خواهند بود. افراد شایسته ای در سایه چنین حکومت هایی تربیت می شوند که یاران حضرت از میان آن ها برگزیده خواهند شد. امام صادق علیه السلام از چنین افرادی با این عبارات یاد می کنند: اهل زمان غیبت او که قائل به امامت او (مهدی عج) و منتظر ظهور او باشند، برتر از مردمان هر زمان دیگر می باشند. ... غیبت امام در پیش آنان چون حضور شده است. خداوند اهل آن زمان را همانند مجاهدانی قرار داده که در محضر رسول اکرم صلی الله علیه وآله شمشیر بزنند. آنان مخلصان حقیقی و شیعیان واقعی و دعوت کنندگان به دین خدا در آشکار و نهان می باشند. (10)
نشانه های ظهور
گرچه برای ظهور حضرت مهدی (عج) زمان خاصی معین نشده است. و حتی از تعیین کنندگان وقت با تعابیر بسیار تندی انتقاد شده است و در یکی از توقیعاتی که از ناحیه خود حضرت صادر شده است زمانی که از ایشان سؤال می شود که زمان ظهورتان کی واقع خواهد بود، حضرت در جواب می نویسند: ظهور فرج منوط به اراده خداوند متعال است و کسانی که برای آن وقتی تعیین می کنند دروغگو هستند. (11)
با این حال، در کتاب های حدیث نشانه های زیادی برای ظهور یاد شده است که خود چند نوع است: نشانه های حتمی یعنی علایمی که بدون قید و شرطی هستند، باید این شرایط پیش از ظهور محقق شوند. نشانه های غیر حتمی که مشروط به شرایط خاصی هستند.
ویژگی های حکومت امام مهدی (عج)
پس از آن که جهانیان آمادگی پذیرش حکومت عدل الهی را پیدا کردند و شرایط از هر جهت برای ظهور حضرت فراهم شد، امام مهدی (عج) قیام می کنند و خود را به جهانیان معرفی می نمایند آن گاه مردم را به پیروی احکام و مقررات اصیل اسلامی دعوت می کنند. از آنجا که سردمداران مستکبر در چنان شرایطی موقعیت خود را در خطر خواهند دید، علی رغم رفتار بزرگوارانه و استدلال های روشنگرانه امام علیه السلام باز جهت حفظ حکومت ظالمانه خود در مقابل آن حضرت صف آرایی می کنند و به هیچ وجه حاضر به پذیرش حق نمی شوند. در نتیجه، نبرد شدید حق و باطل به وجود می آید و به کمک یاران با اخلاص و فداکار امام مهدی (عج) تمام سردمداران ظلم و تعدی نابود و یک حکومت واحد جهانی بر اساس تعالیم عالیه اسلامی در سرتاسر عالم مستقر می شود که در سایه آن، بشریت طعم شیرین عدالت و امنیت و آسایش واقعی... را می چشند. در مورد اوصاف حکومت آن حضرت که از طریق حاکمیت احکام اسلام به وجود خواهد آمد، توصیفات زیادی در متون دینی وارد شده است. در این جا به اختصار به چند مورد از آن ها اشاره می گردد:
گسترش عدالت
برقراری عدل و قسط در عالم و ریشه کن ساختن بیداد و تبعیض، از ویژگی های اصلی حکومت حضرت مهدی (عج) است. به این ویژگی در بسیاری از رهنمودهای ائمه اطهارعلیهم السلام اشاره شده است. در این زمینه، امام رضاعلیه السلام می فرمایند: خداوند متعال توسط حضرت مهدی (عج) زمین را از هر ستمی پاک خواهد ساخت. ... آن حضرت وقتی قیام کردند میزان عدل و داد را در میان مردم مستقر می نماید و به گونه ای به کارها رسیدگی می کند که احدی جرات تعدی و ظلم به دیگری را نخواهد کرد. (12)
امنیت کامل
امام زمان (عج) با سیاستی که در پیش خواهند گرفت، در مدت بسیار کوتاهی امنیت و صلح و صمیمیت را در تمام زمینه ها تحقق خواهند بخشید. علی علیه السلام در این باره می فرمایند: وقتی که قائم ما قیام کنند، کینه ها از دل های مردم بیرون می رود... امنیت به گونه ای گسترش پیدا می کند یک زن، علی رغم به همراه داشتن اشیاء گرانقیمت فاصله بین عراق تا شام را به تنهایی طی خواهد کرد. بدون این که کوچک ترین ترسی در دل داشته باشد (13) و امام صادق علیه السلام در توصیف آن دوران می فرمایند: به اندازه ای امنیت ایجاد خواهد شد که حتی وحوش و حیوانات درنده نیز در امان خواهند بود و هیچ خطری آن ها را تهدید نخواهد کرد. (14)
رفاه و آسایش
یکی از ویژگی های مهم حکومت امام زمان (عج)، رفاه و آسایش عمومی است که در نتیجه اجرای عدالت تحقق پیدا خواهد کرد. این امر خود، زمینه ای برای رشد و تعالی معنوی جامعه جهانی خواهد بود. پیامبراکرم صلی الله علیه وآله در روایتی می فرمایند: وقتی در امت من، مهدی (عج) قیام کنند... مردم به اندازه ای از نعمت های الهی برخوردار خواهند شد که در هیچ زمانی به چنان وضعی دست نیافته اند و زمین و آسمان برکات خود را برای آن حضرت و یارانش ظاهر خواهد ساخت. (15) امام باقرعلیه السلام نیز می فرمایند: حضرت مهدی (عج) اموال را در میان مردم چنان مساوی قسمت خواهند کرد که دیگر نیازمندی یافت نخواهد شد که به او زکات بدهند. (16)
عمران و آبادی
حضرت مهدی (عج) پس از پیروزی بر طاغوت های زمان از جمله کارهایی که انجام خواهند داد تمام خرابی هایی را که سردمداران حکومت های ستمگر در طول تاریخ به وجود آورده اند برطرف خواهند ساخت. از امام باقرعلیه السلام در این باره نقل شده است که: در زمان حکومت حضرت مهدی (عج)، در روی زمین هیچ ویرانی نخواهد ماند که آباد نشود... (17)
پیشرفت علم و تکنولوژی
از آنجا که علم و صنعت و تکنولوژی در پیشبرد امور، نقش اساسی ایفا می کند، همین امر یکی از اموری است که هم در زمینه سازی تشکیل حکومت جهانی و هم در قوام آن، ضرورت خواهد داشت. پیشرفت همه جانب شاخه های مختلف علوم و صنایع در دوره حکومت امام زمان (عج) به نهایت تکامل خود خواهد رسید. امام صادق علیه السلام می فرمایند: علم و دانش بیست و فت حرف (شاخه) است و تمام آنچه که انبیاء الهی برای مردم آورده اند، تنها دو حرف از آن بیست و هفت حرف است. اما موقعی که قائم ما قیام کنند، بیست و پنج حرف دیگر را نیز برای مردم به ارمغان خواهند آورد. (18) روشن است که وقتی به برکت برخورداری از دو حرف این همه دست آوردهای علمی به دست آمده است، وقتی بیست و پنج حرف دیگر معلوم گردد پیشرفت علم و صنایع از تحول و پیشرفت بی سابقه ای برخوردار خواهد شد.
علاوه بر این از جمله ویژگی های حکومت امام زمان (عج) چنین است:
- احیاء همه احکام و تعالیم عالیه اسلام و حاکمیت آن ها در سطح جامعه;
- پاکسازی زمین از لوث ستم گران;
- رشد نیروی تفکر و تحلیل انسان ها;
- رشد فضایل اخلاقی;
- حاکمیت محرومان و مستضعفان.
پی نوشت ها:
1. انت سیدتی و سیدة اهلی... کمال الدین، ص 27 و 424
2. بابی ابن خیرة الاماء: پدرم به فدای فرزند بهترین بانوان... غیبة، شیخ طوسی، ص 470
3. کمال الدین، ج 2، ص 424
4. بحارالانوار، ج 52، ص 92
5. بحارالانوار، ج 52، ص 256
6. الزام الناصب، ص 195
7. بحارالانوار، ج 52، ص 193
8. بشارة الاسلام، ص 132
9. رساله دوم پولس رسول به تیموتاوس، باب سوم، بندهای 1- 5
10. بحارالانوار، ج 52، ص 122
11. کمال الدین، ص 484
12. کمال الدین، ج 2، ص 372
13. منتخب الاثر، ص 474
14. بحارالانوار، ج 52، ص 316
15. بحارالانوار، ج 51، ص 78
16. بحارالانوار، ج 52، ص 390
17. کمال الدین، ج 1، ص 331
18. بحارالانوار، ج 52، ص 336
