زرق و برق دنیا در کلام امام کاظم علیه السلام
دنیا با تمام مظاهرش امروزه در نگاه بسیاری از انسان ها جلوه گری می نماید. تجملات فراوان، کالاهای متنوع و امکانات گسترده اش نه تنها چشم ها که دل ها را متمایل به خود کرده است. انسانی که تمام فکر و ذهنش درگیر استفاده حداکثری از دنیا و لذت جویی فوری از آن است در پستو و نهان خانه وجودش، خود را اسیر آنها می بیند. اسیری که همه این پیشرفت های مادی را دارد اما از درون احساس کمبود می کند و شادی عمیقی را در درون خود تجربه نمی کند.
حقیقتاً نحوه تعامل انسان با دنیا تعیین کننده میزان احساس رضایت و شادکامی او از زندگی است. اگر انسان در مظاهر دنیا غرق شود و دنیا را برای دنیا بخواهد گرفتار و درمانده خواهد شد و اگر همین فرد در دنیا از دنیا استفاده ببرد اما دلبسته اش نشود و آن را برای آبادانی آخرتش بخواهد، برعکس حالت قبل در دنیا شادکام است و از استفاده آن احساس رضایت دارد.
دنیا و دنیا گرایی در کلام امام کاظم (ع)
پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) با یک بیان زیبا و البته ساده از حقیقت دنیا و هدف اصلی آن پرده برمی دارند و می فرمایند: «اَلدُّنْیَا مَزْرَعَةُ اَلْآخِرَةِ؛ (تنبیه الخواطر و نزهة النواظر (مجموعة ورّام)،مسعود بن عیسی ورام، ج۱، ص۱۸۳) دنیا کشتزار آخرت است.» این نوع نگاه به دنیا، همان نگاهی است که مورد تأیید دین است که احادیث زیادی به صورت جزئی تر به نحوه این تعامل با دنیا پرداخته اند. یکی از امامانی که در این رابطه بیانات ارزشمندی دارد، وجود مبارک امام موسی بن جعفر (علیهما السلام) است که به زیبایی هر چه تمام تر به زوایای مهم تعامل انسان و بهره گیری او از دنیا و آثار و برکات آن پرداخته است.
در وصیتی که امام کاظم (علیه السلام) به هشام بن حکم دارند به ابعاد گسترده ای از حقیقت دنیا اشاره می فرمایند که گرچه در این کوتاه نوشته نمی توان به همه آنها اشاره کرد اما در ادامه به فرازهایی از آن خواهیم پرداخت تا پرده از حقیقتی بزرگ درباره دنیا برداشته شود که اگر انسان ها به این حقیقت راه پیدا کنند شادکامی و رضایت حقیقی را در زندگی دنیا درک خواهند کرد.
زندگی دنیا جز بازی و هوسرانی هیچ نیست و همانا سرای دیگر برای اهل تقوا نیکوتر است
در یکی از فرازهای ابتدایی این حدیث بلند امام کاظم (علیه السلام) می فرمایند: «. .. یَا هِشَامُ ثُمَّ وَعَظَ أَهْلَ اَلْعَقْلِ وَ رَغَّبَهُمْ فِی اَلْآخِرَةِ فَقَالَ: وَ مَا اَلْحَیاةُ اَلدُّنْیا إِلاّ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ لَلدّارُ اَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ وَ قَالَ وَ ما أُوتِیتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَمَتاعُ اَلْحَیاةِ اَلدُّنْیا وَ زِینَتُها وَ ما عِنْدَ اَللّهِ خَیْرٌ وَ أَبْقی أَ فَلا تَعْقِلُونَ...(بحارالانوار، محمد باقر بن محمد تقی مجلسی، ج۷۵، ص۲۹۶) ) ای هشام، خداوند تبارک و تعالی سپس دانایان را پند و اندرز داده و آنها را متمایل به آخرت نموده فرموده است: «و زندگی دنیا جز بازی و هوسرانی هیچ نیست و همانا سرای دیگر برای اهل تقوا نیکوتر است، آیا تعقل نمی کنید؟» و فرموده است: «آنچه به شما داده شده، متاع زندگی دنیا و زینت آن است؛ و آنچه نزد خداست بهتر و پایدارتر است؛ آیا اندیشه نمی کنید؟»
این فراز نورانی ابتدایی حدیث، ریل گذاری امام کاظم (علیه السلام) را نشان می دهد که بیانگر همان مطلبی است که پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) بدان اشاره داشتند به این بیان که دنیا برای دنیا مذموم و بد است و برای آخرت ممدوح و ستودنی است.
پسرم دنیا دریای ژرفی است که گروه زیادی در آن غرق شده اند باید کشتی نجات تو در دریای دنیا تقوی باشد
در ادامه همین وصیت گهربار امام کاظم (علیه السلام) به ارائه راهکار استفاده درست از دنیا و به سلامت عبور کردن از آن با اشاره به وصیت های لقمان حکیم (علیه السلام) به فرزندشان، می پردازند و می فرمایند: «. .. یَا بُنَیَّ إِنَّ اَلدُّنْیَا بَحْرٌ عَمِیقٌ قَدْ غَرِقَ فِیهِ عَالَمٌ کَثِیرٌ فَلْتَکُنْ سَفِینَتُکَ فِیهَا تَقْوَی اَللَّهِ وَ حَشْوُهَا اَلْإِیمَانَ وَ شِرَاعُهَا اَلتَّوَکُّلَ وَ قَیِّمُهَا اَلْعَقْلَ وَ دَلِیلُهَا اَلْعِلْمَ وَ سُکَّانُهَا اَلصَّبْرَ...(همان) پسرم دنیا دریای ژرفی است که گروه زیادی در آن غرق شده اند باید کشتی نجات تو در دریای دنیا تقوی باشد و لوازم داخل کشتی ایمان و بادبان هایش توکل و پایه های آن عقل و راهنمایش علم و سکان کشتی صبر باشد».
در نگاه امام کاظم (علیه السلام) داشتن تقوی، ایمان، توکل بر خدا، استفاده از عقل و علم به همراه صبر، کلید سالم عبور کردن از دنیاست. دنیایی که بسیاری را غرق کرده است. این ابزارهایی که از آن نام برده شد حکم یک کشتی کار آمد را پیدا می کنند که سوار شدن بر آن تضمین دهنده غرق نشدن در دنیاست.
ای هشام، عاقلان در دنیا زاهدند و به آخرت متمایل و راغب
در ادامه این وصیت زیبا امام کاظم (علیه السلام) به رفتار عقلاء در دنیا اشاره می کنند و با استدلالی زیبا بیان می دارند: «. .. یَا هِشَامُ إِنَّ اَلْعُقَلاَءَ تَرَکُوا فُضُولَ اَلدُّنْیَا فَکَیْفَ اَلذُّنُوبَ وَ تَرْکُ اَلدُّنْیَا مِنَ اَلْفَضْلِ وَ تَرْکُ اَلذُّنُوبِ مِنَ اَلْفَرْضِیَا هِشَامُ إِنَّ اَلْعُقَلاَءَ زَهِدُوا فِی اَلدُّنْیَا وَ رَغِبُوا فِی اَلْآخِرَةِ لِأَنَّهُمْ علِمُوا أَنَّ اَلدُّنْیَا طَالِبَةٌ وَ مَطْلُوبَةٌ وَ اَلْآخِرَةَ طَالِبَةٌ وَ مَطْلُوبَةٌ فَمَنْ طَلَبَ اَلْآخِرَةَ طَلَبَتْهُ اَلدُّنْیَا حَتَّی یَسْتَوْفِیَ مِنْهَا رِزْقَهُ وَ مَنْ طَلَبَ اَلدُّنْیَا طَلَبَتْهُ اَلْآخِرَةُ فَیَأْتِیهِ اَلْمَوْتُ فَیُفْسِدُ عَلَیْهِ دُنْیَاهُ وَ آخِرَتَهُ؛ (همان) ای هشام عاقلان چیزهای زائد دنیا را رها کرده چه رسد به گناهان. با اینکه ترک دنیا از کارهای شایسته است (نه واجب)، ولی ترک گناه واجب است. ای هشام عاقلان در دنیا زاهدند و به آخرت متمایل و راغب، زیرا می دانند دنیا هم در جستجوی مردم است و هم مردم در پی او هستند آخرت نیز همین طور (هم در جستجوی مردم و هم مردم در جستجوی اویند). هر که جویای آخرت باشد دنیا در جستجوی اوست تا روزی خود را از دنیا بگیرد و هر که جویای دنیا باشد آخرت در جستجوی اوست و مرگ فرا می رسد و دنیا و آخرتش را نابود می کند.».
تضمین روزی انسان در دنیا برای آنان که در طلب آخرتند امر مسلّمی است که امام کاظم (علیه السلام) از آن پرده بر می دارد. داشتن این نوع نگاه به دنیا، موجب عظمت و بزرگی انسان خواهد شد چرا که یکی از نشانه های عظمت و بزرگی انسان در این است که دنیاطلب نباشد و به عبارتی دنیا فی نفسه برایش چیز با ارزشی قلمداد نشود. حسن ختام این کوتاه نوشته فراز دیگری از این وصیت عمیق و دقیق باشد آنجا که امام موسی کاظم (علیه السلام) می فرمایند: «إنَّ أعظَمَ النّاسِ قَدرا الَّذی لا یَرَی الدُّنیا لِنَفسِهِ خَطَرا؛ (همان) با ارزش ترینِ مردم، کسی است که برای دنیا ارزشی قائل نباشد».
