امام علی (علیه السلام) در این کلام نورانی به طریقه آزمایش شخصیت انسان ها اشاره می کند و می فرماید:
{فِی تَقَلُّبِ الاَْحْوَالِ، عِلْمُ جَوَاهِرِ الرِّجَالِ.}
در دگرگونی حالات گوهر مردان شناخته می شود.
نهج البلاغه حکمت ۲۱۷
در کافی در ادامه این کلام نورانی آمده است:
«وَالاْیامُ تُوضِحُ لَک السَّرائِرَ الْکامِنَةَ.
و گذشت روزها اسرار پنهانی را بر تو آشکار می سازد».
بسیار می شود که ظاهر و باطن افراد مختلف است:
ظاهری آراسته دارند در حالی که درون، آلوده است.
ظاهرش پاکدامن، زاهد، شجاع و پرمحبت است، ولی باطن کاملاً بر خلاف آن است
و گاه به عکس افرادی ظاهراً کم استقامت، فاقد سخاوت و بی تفاوت به نظر می رسند در حالی که در باطن شجاع و نیرومند و باتقوا هستند.
چگونه می توان به این تفاوت ها پی برد و درون اشخاص را کشف کرد و معیاری برای همکاری و عدم همکاری با آنها جستجو نمود؟
بهترین راه همان است که مولا در کلام بالا فرموده است.
هنگامی که طوفانهای اجتماعی می وزد و تحولها آشکار می شود و صفحات اجتماع زیر و رو می گردد اینجاست که افراد باطن خود را که در حال عادی نشان نمی دادند آشکار می سازند.
به تعبیر دیگر بهترین راه برای شناخت حقیقت و باطن هر چیز، تجربه و آزمایش و امتحان است.
این حکم درباره انسان ها نیز صادق است و بهترین طریق تجربه، حالاتی است که از خود در دگرگونی های اجتماعی بروز می دهند:
دیروز ثروتی نداشت، امروز به نوایی رسیده و یا مقامی نداشت و مقامی به دست آورده. گاه چنان بر مرکب غرور سوار می شود که هیچ کس به گرد او نمی رسد.
اینها در امتحان شخصیت مردود شده اند،
ولی به عکس، افرادی را می بینیم که نه مال و ثروت و نه جاه و مقام و نه مشکلات زندگی هیچ یک بر آنها تأثیری نمی گذارد، همان راه مستقیمی را می پیمایند که پیش از این می پیمودند و همان مناسبات خوبی را دارند که با دوستانشان داشتند.
