آیه بیوت
آیه بیوت (سوره نور:۳۶) درباره خانه‌هایی (بیوت) است که هر صبح و شام ذکر و تسبیح خدا در آنها گفته می‌شود و به همین جهت خدا اذن داده منزلت این خانه‌ها بالا رود. مفسران واژه بیوت را در این آیه بر هر خانه‌ای که در آن ذکر و تسبیح خدا گفته شود و همچنین بر مساجد که برای گفتن ذکر و تسبیح خدا ساخته می‌شوند، تطبیق داده‌اند.
در روایات متعددی منظور از «بیوت»، خانه انبیا و نیز خانه امام علی(ع) و حضرت زهرا(س) دانسته شده است. علامه طباطبایی، مساجد را یکی از مصادیق لفظ «بیوت» و خانه علی(ع) و فاطمه(س)را از دیگر مصادیق و کامل‌ترین آنها در نظر گرفته است.
در فرازی از زیارت جامعه کبیره، خانه ائمه معصومین(ع) به عنوان مصداقی برای «بیوت» ذکر شده است. در این زیارت خطاب به آنها آمده است «و خدا شما را در خانه‌هایی قرار داد و اذن داد که رفعت یابند و نامش در این خانه‌ها ذکر شود.»
متن وترجمه آیه:
منظور از آیه بیوت، آیه ۳۶ سوره نور است:
فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ
(اين نور هدايت) در خانه‌هايى است كه خدا اذن داده رفعت يابند و نام او در آنها ذكر شود. در آنها بامدادان و شامگاهان او را تسبيح گويند.
معنای بیوت
در این که لفظ «بیوت» در این آیه به چه معنا است و بر چه مصادیقی اطلاق می‌شود، میان مفسران اختلاف نظر وجود دارد.
بنا بر قولی، لفظ «بیوت» در آیه مورد نظر به معنای جمیع بیوت یا خانه‌هایی است که در آن تسبیح خدا و نام او ذکر می‌شود. مفسران، این دیدگاه را به عکرمه بن عبدالله شاگرد ابن عباس، نسبت داده‌اند. این نظر مورد اعتراض مفسرانی مانند فخر رازی واقع شده و اطلاق لفظ بیوت بر مساجد را مناسب‌تر دانسته‌اند؛ زیرا:
- در آیه تعبیری مانند «اذن الله ان ترفع؛ خدا اذن داده که منزلت آنها رفعت یابد» به «بیوت» نسبت داده شده که بر همه خانه‌ها اطلاق نمی‌شود.
- همچنین اوصافی مانند این که در آن خانه‌ها ذکر و تسبیح خدا گفته و نماز خوانده می‌شود، ذکر شده که شایسته است برای مساجد به کار روند.
بیشتر مفسرین، لفظ «بیوت» را بر مساجد اطلاق کرده‌اند و برای این معنا دو نظر وجود دارد:
- نظر گروهی از مفسرین که «بیوت» را بر چهار مسجد کعبه که به دست حضرت ابراهیم و اسماعیل(ع) بنا شده است، مسجد بیت المقدس که به دست حضرت داود و سلیمان(ع) بنا شده و مسجد النبی و مسجد قبا که به دست پیامبر اسلام(ص) بنا شده است، اطلاق کرده‌اند.
- گروه دیگر این لفظ را بر جمیع مساجد حمل کرده‌اند.
فخر رازی در کتاب التفسیر الکبیر قول اول را ضعیف و تخصیص بدون دلیل دانسته و لفظ بیوت را بر جمیع مساجد حمل کرده است و به روایتی از پیامبر(ص) به نقل از ابن عباس، تمسک کرده است که «مساجد خانه‌های خدا در زمین هستند که برای اهل آسمان می‌درخشند؛ همچنان که ستارگان برای اهل زمین.»[۱۰]
علامه طباطبایی در کتاب المیزان علت رفیع بودن این خانه‌ها را «ذکر نام خدا در آنها» دانسته و بر این باور است که از مصادیق یقینی این «بیوت» مساجد است که آماده هستند تا ذکر خدا در آنها گفته شود و صرفاً برای این کار ساخته شده‌اند.
طبری در تفسیر جامع البیان بعد از ذکر روایات متعددی و با توجه به دلالت جمله «یسبح له فیها بالغدو و الاصال؛ در آن خانه‌ها صبح و شام خدا را تسبیح می‌گویند.» منظور از بیوت را مساجد-که برای همین کار یعنی نماز و گفتن ذکر و تسبیح خدا ساخته می‌شوند-دانسته است.
روایات:
درباره معنا و مصداق «بیوت» در آیه ۳۶ سوره نور، روایاتی نقل شده که برخی از آنها عبارتند از:
- در منابع روایی شیعه و اهل سنت روایتی نقل شده است که «روزی پیامبر این آیه را می‌خواند، شخصی برخاست و گفت: یا رسول الله این خانه‌ها (بیوت) کدام است؟ گفت: خانه پیامبران است. ابوبکر برخاست و گفت: یا رسول الله خانه علی(ع) و فاطمه(س) از همان بیوت است؟ پیامبر گفت: بله و افضل و بالاتر از آنها است.»
علامه طباطبایی در تفسیر آیه ۳۶ سوره نور، ضمن اشاره به این روایت بر این باور است که لفظ بیوت دارای مصادیقی است و خانه امام علی(ع) و حضرت زهرا(س) کامل‌ترین این مصادیق است.
صاحب تفسیر مجمع البیان در تفسیر آیه مورد نظر به این روایت استناد کرده و منظور از بیوت را، خانه انبیاء و خانه امام علی(ع) و حضرت زهرا(ع) دانسته و برای این نظر، به آیه تطهیر (آیه ۳۳ سوره احزاب) به عنوان مؤید استشهاد کرده و بر این باور است که مقصود از رفع بیوت انبیاء، تعظیم و پاک کردن آنها از آلودگی‌هاست و مقصود از تطهیر، پاک کردن از معصیت‌ها است.
آلوسی از مفسران اهل سنت در کتاب تفسیر روح المعانی، در تفسیر آیه به این روایت اشاره کرده و می‌گوید: «اگر این روایت، صحیح باشد، پس شایسته نیست که [در تفسیر آیه] از آن عدول شود.»
- علی بن ابراهیم قمی در تفسیر قمی که یکی از قدیمی‌ترین تفاسیر روایی قرآن است، در ذیل این آیه، روایتی از امام صادق(ع) نقل کرده، که منظور از بیوت، خانه انبیا بوده و خانه امام علی(ع) یکی از آنها است.
- شیخ صدوق در کمال الدین و کلینی در الکافی روایتی از امام باقر(ع) نقل کرده‌اند که منظور از بیوت در آیه را خانه‌های انبیاء، رسل و حکما و ائمه هدی(ع) معرفی کرده و پیروی از این خانه‌ها را موجب نجات و رستگاری دانسته است.
- در فرازی از زیارت جامعه کبیره، خطاب به ائمه معصومین(ع) آمده است «فجعلکم فی بیوت اذن الله ان ترفع و یذکر فیها اسمه؛ و خدا شما را در خانه‌هایی قرار داد و اذن داد که رفعت یابند و نامش در این خانه‌ها ذکر شود.»
بنا به گفته محسن قرائتی در تفسیر نور، در این بخش از زیارت، خانه و حرم امامان معصوم(ع) مصداقی برای «بیوت» ذکر شده است.
منابع:
رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۲۴
شیخ طوسی، التبیان، ۱۴۱۳ق، ج۷
آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۹
طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۵
مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۶
طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۷
شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۴۱۶ق، ج۱
قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸، ج۶
